Letter #2974
Cornelis DE SCHEPPER to Ioannes DANTISCUSBinche, 1546-06-12*
English register:
De Schepper is happy about the arrival of Dantiscus’ long-awaited letter [IDL 6698 (letter lost)]. He received it in London near the end of Lent. He analyses the reasons why its delivery was delayed. He sees its content as being unfavourable towards the English and their King [henry VIII]. He thanks Dantiscus for accepting his apology [for the three-year break in his letter-writing].
He lists recently deceased people whose integrity is worth copying in these difficult times: René [de Châlon], Prince of Orange, Godschalk [Ericksen] and [Cornelis van] Zegherscapelle.
De Schepper reports the return of his stepson Matthias Laurijn from Constantinople. Following Dantiscus' request he characterises imperial envoy and secretary Gerard Veltwijck.
De Schepper responds to Dantiscus' request that he send him books directed against Martin Bucer's doctrine. He writes that after the doctrine’s official condemnation by the Roman Catholic Church and an imperial ban on bringing in books containing it, no one in the Low Countries is dealing with the subject any more. Therefore he is only sending Dantiscus De restauranda religione by the Parisian theologian Herman Lethmaet, who presents the topic in two volumes though he had announced there would be as many as thirty-six.
De Schepper describes the juicy details of the anonymously published biography of Bucer, lamenting the heretic’s long time of hiding among Christians [i.e. Roman Catholics] and his destructive influence on Hermann von Wied, Bishop of Cologne. He thinks that if Hendrik of Nassau were still alive, he would be shocked by the Nassau family’s connection to the Wied family. In De Schepper’s view, Bucer is all the more harmful because he has more followers than Martin Luther himself.
De Schepper expresses his delight with Filippo Archinto’s theological books. He knows about the Cracow edition published under Dantiscus’ patronage. De Schepper met with Archinto in Milan and in Nice. He intends to write to him, all the more so since Dantiscus wrote to him about the support Archinto provided to Dantiscus’ cousin in the case against the former Canon of Ermland, Alexander Sculteti. De Schepper criticises Sculteti’s conduct in reading of banned and frivolous books. He notes a similarity between Sculteti and members of the Łaski family, who have a bad influence on the inhabitants of Frisia and on some of De Schepper’s compatriots.
De Schepper reports that Maximiliaan van Egmond-Buren has regained his health and is due to arrive from Frisia at Queen Mary’s court. The rumour that he had been conducting levies for the King of England turned out to be false, because England and France are readying for a peace treaty.
De Schepper sends Dantiscus greetings from his friends, who were glad to hear that Dantiscus was still alive. Among them he lists Claude Bouton, Hendrik van Witthem, Petrus Clericus, Pierre de Boissot, Lord Silly [Jean III de Trazegnies] and Ioannes a Loven.
With reference to the congratulations that Dantiscus extends to his homeland for achieving peace, De Schepper is concerned as to whether this state will last in view of the envy of the country’s neighbours, especially the French. He is glad it is the Habsburg Netherlands that rule over the mouth of the Rhine, and the Duchy of Guelders from where enemies armed by France usually attack. After the defeats of the last war, the people of the Low Countries fortified the Duchy of Luxembourg, which was regained with some difficulty, and the County of Hainaut. The Emperor [Charles V] has also taken care of the previously neglected military training of the Low Countries’ young men.
De Schepper notes that the enemies of the state and religion who spread the false rumours which Dantiscus heard about the situation in the Low Countries have been subdued.
De Schepper responds to Dantiscus’ doubts as to whether the Emperor is still able to establish peace in view of the escalating conflict between France and England over Boulogne-sur-Mer. He agrees with Dantiscus’ view that all the spoils plundered both from the tomb of St. Thomas in Canterbury and from the monasteries would not satiate the soldiers’ greed. He outlines the negotiations concerning a joint military operation by the Emperor and England against France, in which he participated as an envoy to England. As a result of these, the Emperor made peace with France with the consent of England, which is still at war. De Schepper does not yet know the results of the missions which were sent by the German Protestant princes to the Kings of England and France with the aim of establishing an alliance against Emperor Charles and King Ferdinand. De Schepper encountered the envoys, Johannes Sturm and Johannes Sleidanus, who pretended not to recognise him and did not want to exchange greetings. De Schepper criticised them publicly.
De Schepper is happy about Dantiscus’ praise of his stable, almost homely lifestyle at Queen Mary’s court. He claims that he has to be ready to undertake diplomatic duties, especially dangerous and poorly paid ones, but admits that there are fewer of them now and they are less fatiguing than they used to be. He declares that he will make every effort to serve Christianity well.
De Schepper reciprocates Dantiscus’ greetings for his children by sending his best wishes to his friend’s nephews. At the request of Dantiscus’ acquaintances from the imperial court (including Lord of Courrières [Jean de Montmorency], the Marshal of Silly [Jean III de Trazegnies] and Hendrik Stercke), De Schepper intercedes for Dantiscus’ daughter [Juana Dantisca] and extensively outlines the situation of her husband Gracían [de Alderete], briefly writing about her mother [Isabel Delgada]. He criticises Dantiscus’ lack of interest in his daughter’s fate.
To Dantiscus’ remark that, contrary to the horoscope that foretold he would live a short life, De Schepper is now a grandfather, he replies that the prediction was based on an incorrect date of birth. To satisfy his friend’s curiosity, he declares that since he started serving rulers in other ways, he has completely abandoned astrology.
De Schepper agrees with Dantiscus’ negative opinion of Jan Łaski jr., who is active in territories across the River Ems. He has dared to spread his false teachings in Cologne and its environs, but does not go across the river [i.e. to the Habsburg Netherlands] for fear of punishment – a year earlier some Frenchmen from Strasbourg were burned at the stake there. Despite this, some from among the Netherlandish nobility (a.o. eldest son of Charles of Burgundy, whom Dantiscus knew) have been deluded by them and together with their families have emigrated to Strasbourg, Geneva and Zürich. De Schepper also describes two wealthy noblewomen from Twente in Overijssel who preferred to be burned alive rather than abandon the teachings of Menno Simons.
De Schepper points out that apostates, especially those infected with Anabaptism (including Polyphemus [Felix Rex] and Gnapheus), are fleeing from the Low Countries to Prussia, seeking the protection of the Duke [Albrecht]. In the person of the Duke, in De Schepper’s view, the Poles have raised a snake who is harming the German nobility.
De Schepper outlines the religious situation in France where, in his view, atheism is spreading. He seeks the reason for this in France’s frequent alliances with pagans, in wars against Christians and in the corruption of morals. He describes the overwhelming influence of the King’s mistress, Lady d’Estampes, on state affairs. He praises, as being just, the sentencing to death by burning at the stake of godless Frenchmen, including the scholar Étienne Dolet who slandered the Emperor, the Germans and the Spaniards on many occasions. He mentions that many Frenchmen are emigrating to Germany for religious reasons. He notes that the way in which the King of France [Francis I] treats Lutherans depends on his current relations with the Pope [Paul III], the Emperor and the German princes from the Schmalkaldic League.
Regarding the religious situation in England, De Schepper notes that although religious ceremonies have not been changed, he agrees with Dantiscus that church discipline and the primacy of the Pope have been rejected.
De Schepper reports on the worsening situation in Scotland. England’s supporters have killed the Cardinal of St. Andrews [David Beaton], who had ruled the country since the death of the King [James V Stuart].
De Schepper responds to Dantiscus’ explanations regarding his stay at the royal court for the wedding [of Sigismund II Augustus and Elisabeth of Austria]. He advises his friend not to regret the hardships this involved because, despite suffering illness and the disfavour of “Juno” [Bona Sforza d’Aragona], he gained the favour of the old King [Sigismund I]. He also suggests that Dantiscus bid the court farewell for good and devote himself exclusively to the affairs of Prussia, his true homeland.
De Schepper describes the failure of his peace missions in England. He reports that he passed on Dantiscus’ greetings to Bishops Cuthbert Tunstall and Stephen Gardiner but did not meet with Archbishop Cranmer, who leads a different life from the other two and is of a different faith. Therefore Schepper is not surprised at how he treated the boy from Lithuania [Georgius Rogenellus] and that he did not reply to Dantiscus’ letter.
As requested by Dantiscus, he explains the marital affairs of the King of England, listing his progeny and describing the background, connections and ultimate fate of all six wives.
De Schepper reports in detail on the actions of Stanisław Lasota, a courtier of the young King of Poland [Sigismund II Augustus], at the imperial, Netherlandish and English courts; Lasota introduced himself as a royal envoy and tried to arrange a marriage for the young King and organise international trade relations, while in reality he was a semi-private person without any credentials, a fact which was finally discovered.
De Schepper states that the English are not interested in an alliance with faraway Poland (which would be strengthened by an appropriate marriage). He asks to be recommended to the Polish king [Sigismund I] and for information about the new chancellor [Tomasz Sobocki], whom he does not know.
De Schepper is worried by unfavourable news from the Kingdom of Hungary, including the downfall of the powerful families there and the Hungarians’ readiness to submit to Turkish rule. The situation in Poland seems to him to be much better, as long as the old King lives. However, he is worried by news of Polish youths being sent off to study in Wittenberg, widespread trafficking in lay and religious offices, spreading hatred of the clergy, and favourable attitudes towards the Duke in Prussia and supporters of the Turks in Hungary. All this is leading to the Christian Republic’s doom. Polish diplomatic efforts in France and Italy, of which De Schepper has been informed from Rome, seem silly because he knows well how fickle the French and the Italians are.
He repeats (enigmatically) rumours of Bona’s efforts to regain her Italian income.
He thinks the proposal to call the Royal Prussian Estates to the Polish Crown [with the aim of incorporating Prussia], as presented to the King [Sigismund I] at the assembly, is harmful and introduces discord in the country. On the other hand, he favours the idea of Prussia supporting the Crown in the defence against the Turks.
Regarding the information from Dantiscus about newly appointed bishops, De Schepper writes that of the people listed, the only one of whom he has heard is the late [Primate of Poland, Piotr] Gamrat, whom he initially took for an Italian on the basis of his name (Gamaratini) and his being a protégé of the Queen [Bona]. He writes very unfavourably about him while extolling (based on Dantiscus’ description) the current Bishop of Cracow, Samuel [Maciejowski].
He comments on the news Dantiscus sent him about the situation in Hungary. Ferenc Bebek and Brother George [Utješenović], who are fighting a civil war with each other, are known to him and he considers them to be devious criminals. He recalls the well-founded concern about Brother George once felt by King John [Zápolya]. He notes the difficult position of Isabella Jagiellon.
De Schepper discusses the political consequences of the death of the Duke of Orléans [Charles II of Valois]. His birth gave the French hope that he would rule Hungary and destroy the Turkish Empire. De Schepper had also been told this by the Bishop of Tarbes [Antoine de Castelnau]. However, the Duke of Orléans’ achievements were limited to supporting the Lutherans and seizing part of the Duchy of Luxembourg for a short time. De Schepper guesses that when he wrote of certain plans that the Duke of Orléans’ death had destroyed, Dantiscus meant his intention of marrying the widow [Isabella Jagiellon] of King John [Zápolya] and obtaining Hungary from the Turks as a fiefdom; since the Turks were allegedly supposed to hand over Buda to the son of King John (though this ultimately did not come to pass), this would have been an effective way of taking power in Hungary. Though the Poles had been told that he aspired to this in order to turn them against the Emperor, in fact he coveted the power over Italy or the Low Countries.
De Schepper notes that everyone who wants peace among Christians mourns the death of Queen Elisabeth [of Habsburg], as her marriage was a guarantee of friendship between Poland and the Kingdom of Bohemia and Hungary. He asks about the cause of Elisabeth’s death.
De Schepper explains that the source of his concern over the negotiations between the Polish Queen [Bona Sforza] and the King of France relates to the benefits which stand to be gained from these talks by the Protestants who are forming a league against the Emperor and the Roman King [Ferdinand Habsburg]. He questions the sense of Bona’s efforts to secure the hand of the French princess for her son, since the King of France is vying for the hand of the Emperor’s son for his daughter.
De Schepper describes the Emperor’s travels, the state of his health, and his meetings with the princes of the Reich (the Landgrave of Hesse [Philip I der Großmütige] and the Elector Palatine [Friedrich II of Wittelsbach]) on the eve of the Diet in Regensburg. He is counting on an agreement being reached and on a joint operation against the Turks.
The Duke in Prussia’s four-month stay in Germany does not bode well, in De Schepper’s view.
De Schepper presents different opinions on the imprisonment of the Duke of Braunschweig [Heinrich II]. Some blame the Protestants, others claim that Heinrich’s gullibility was his downfall, and others still accuse Moritz, Duke of Saxony.
De Schepper outlines the Emperor’s difficult position in Germany. He states that the Protestants are striving for civil war, disregarding both the supremacy of the rulers and the danger of an attack from France and the Turks.
De Schepper has no fresh news about Spanish affairs, Hernán Cortés, Philipp von Hutten or the others who travelled to America.
As requested, De Schepper lists those progeny of rulers who are as yet unmarried: still living is the Emperor’s grandson [Carlos of Asturias] born of Philip’s wife [Maria Manuela of Portugal] who died in 1545. After the death of Madeleine [of Valois], the King of France is left with one daughter, Margaret [of Valois]. Madeleine’s late husband, the King of Scotland [James V Stuart], had another daughter [Mary Stuart] by his second wife [Mary of Guise], and she will probably reign in Scotland after Edward [VI Tudor]. The Emperor has two daughters. The elder [Mary of Austria] is to marry King Ferdinand’s son, while the younger [Joanna of Austria] has been promised to the eldest son [João Manuel] of the Portuguese king [John III of Portugal]. The King of Portugal has two eligible daughters and one son. The Dauphin of France [Henry II of Valois] has a three-year-old son [Francis II of Valois] and a six-month-old daughter [Elisabeth of Valois].
Georg [of Austria], Bishop of Liège, was pleased to receive the letter from Dantiscus that De Schepper gave him after returning from England, and promised to provide a reply, but their contact was interrupted when De Schepper was sent on a mission to Zeeland in connection with rumours that French ships had arrived at Walcheren Island. De Schepper sends reciprocated greetings and best wishes from the Lord of Praet. He has not met any more of Dantiscus’ former companions from the imperial court.
[Francis van der] Dilft is in England and suffering from gout and a cold.
Like Dantiscus, De Schepper wrote the present letter in parts, during breaks between household and court duties. He extends greetings to Dantiscus’ brothers and sisters as well as his nephews.
De Schepper is overseeing the construction of the castle in Ghent. The building served as a Benedictine monastery for hundreds of years.
De Schepper sends news of Dantiscus’ acquaintances and friends: his former landlord in Ghent [Arendt Sturm], Michiel De Vriendt, the Lord of Schardauw, the Lord of Heule, Karel Utenhove, the abbot of St. Peter’s Monastery, Dantiscus’ servant Triest, Iacobus de Scorisse, Adolphus de Scornaco, and Levinus Panagathus [Algoet], and also Wolfgang Haller, the Duke of Aarschot [Philippe II de Croÿ], Antoon van Bergen, the Archbishop of Köln [Hermann von Wied] and the Cardinal of Mayence [Albrecht von Hohenzollern].
He describes the prosperity of the Duchy of Guelders, loyal to the Emperor, and the organisation of the army in the area. He informs Dantiscus that there is peace in the Duchy of Milan, which is governed on the Emperor’s behalf – after the death of the previous governor, the Margrave del Vasto [Alfonso d’Avalos] – by Ferrante Gonzaga.
De Schepper does not know what to expect from the Imperial Diet or the Council of Trent. It is said that several French bishops have made their way to Trent, and from the Low Countries the Bishops of Cambrai [Robert de Croÿ] and Tournai [Charles de Croÿ].
De Schepper has no news of Margrave Johann Albrecht [of Brandenburg-Ansbach]. As for Mariangelo Accursio, he has heard that he was at the imperial court as an envoy from l’Aquila and that he has started a family.
He moves on to replying to the postscript attached to Dantiscus’ letter. As requested, he recommended Dantiscus to Queen Mary and read her excerpts from his letter.
He states that the abuses (insolentia) of Spanish soldiers are well-known everywhere, but this is normal for troops and nothing can be done about it.
He has learned from Gerard Veltwijck that the Turkish expedition against Georg Utješenović’s supporters (Georgiani) has been postponed and that the Sultan [Suleiman] seems to be striving for peace. The Sultan has concluded a one-year truce [with the Emperor] because Veltwijck did not consent to a longer one.
De Schepper is surprised that the young Polish king is striving to take over the annates. Perhaps he was encouraged by the example of the King of France, but the Pope will not let his income be taken from him. De Schepper sees this kind of idea as dangerous.
De Schepper has not yet met with Count [Maximiliaan van Egmond]-Buren; he has only sent him a letter. He hopes to speak with him in person soon. He confirms receipt of the booklet by Archinto together with the items placed inside, and sends thanks on behalf of his wife, children and cousin. He is not sure if the appearance of the piece of silver conforms to that of the original silver coins for which Christ was betrayed. He asks Dantiscus to explain the matter. When he has a free moment he will compare the coin’s weight with that of other specimens.
De Schepper praises the lamentations (naeniae,) written by Dantiscus in German, as combining scholarly knowledge with the spirit of Christian piety and being quite different from specimens of this type of work written by the renegade clergy who have taken refuge with Albrecht, Duke in Prussia. He disagrees only with Dantiscus questioning the loyalty of the people of Guelders to the Emperor. De Schepper surmises that this deeply unfair opinion is based on a single example of an ex-priest who fled Guelders for Ducal Prussia.
De Schepper mentions that he has not received Piotr Gamrat’s encomium from Gdańsk. He asks to be sent this piece, as he is curious to know some details about the deceased archbishop, whom he compares to Sardanapalus.
De Schepper calms Dantiscus’ anxiety at news of the Emperor’s sickness – it was only a mild attack of gout.
De Schepper justifies his delayed reply to Dantiscus’ letter with the fact that after returning from England he journeyed across the Low Countries. He found Queen Mary in Binche, which had been given to her by the Emperor together with adjacent lands. The Queen has built a fortified residence and intends to spend the rest of her life there. Being situated in the [borderland] Hainaut province, Binche was not fortified earlier, making it an easy target for French attacks during the last war, to the extent that it was suggested that the residents should transfer the relics of St. Ursmar elsewhere – something which, however, they refused to do. Today in the Low Countries people are waiting for news from the Diet of Regensburg, where it is said that few princes are to be present.
De Schepper describes the terms of the peace concluded recently between England and France, though these have not been officially announced. Boulogne-sur-Mer is to remain in the possession of England for eight years. After that the King of France may buy it back for 2,000,000 crowns, in the meantime paying England a tribute and calling upon Scotland for peace. The King of England has sent a cardinal to France to substitute for him as godfather to the King’s granddaughter [Elizabeth of Valois]. However, from the fact that the King of England continues to fortify Boulogne-sur-Mer and is building new strongholds in its vicinity, De Schepper concludes that he does not intend to return this territory. De Schepper describes a duel that took place in France between two Spaniards, one serving the King of England, the other serving the King of France. He reports that Queen Mary has built the fortified town of Mariembourg in Hainaut, right on the border with France and opposite a French stronghold.
| received 1547-01-08 Manuscript sources:
Prints:
| ||||||||||||||||||
Text & apparatus & commentaryPlain textText & commentaryText & apparatus
Reverendissimo et excellentissimo Praesuli et Domino, domino Ioanni Dantisco episcopo Varmiensi Prussiae primati etc., domino et patri ex animo honorandissimo et observandissimo
Reverendissime et excellentissime praesul, domine et pater ex animo honorandissime et observandissime.
Salutem.
Optatissimas litteras tuas, postquam diu per Brabantiam Hannoniamque vagatae fuere, tandem sub finem Quadragesimae Londini in Anglia recepi. Causam autem diutinae illius morae nullam aliam esse compertum habeo, quam quod Lazarus Tucher, ad quem perlatae fuere, me in Angliam rediisse ignorabat, atque amici, quos in aula reliqueram, reditum inde meum in singulos quasi dies praestolarentur, qui tamen eorum exspectatione tardior fuit. Utcumque sit, pervenere illae ad me integrae sanaeque, quod in ea temporum iniuria obsidentibus mare Gallorum Anglorumque classibus miraculi loco haberi debet. Quodque magis mirere, pertulit eas ad me veredarius Anglicae gentis, homo, qui, si compertum habuisset, quod illae continent de sua gente regeque, sane haud umquam exhibuisset. At bene cecidit sublevatusque sum ingenti metu, quem tarditas illa mihi incusserat, aliquid scilicet humanitus tibi obtigisse. Principio itaque ingentes tibi gratias habeo, quod excusationem meam interpretatus sis in optimam partem et non exueris paternum tuum erga me affectum. In quo uti perseverare perdurareque velis, etiam atque etiam peto et filiali quodam iure, quod reciprocum est, postulo.
Facies temporum talis fuit, qualem eam depinxi, atque utinam non et haec tempora novam nobis invehant, ita sese disponere praeparareque videntur. Sed quid facias? Ferenda nobis sunt omnia. Auraicae princeps Renatus, Godtschalcus, Zegherscappele ceterique honesta de se relicta memoria fecere viam nobis secuturis. Matthiam Laurinum privignum meum, qui Byzantii a domino Gherardo Veltwyck oratore et secretario caesareo aegrotus relictus fuerat, quo die Bruxellam ex Anglia reversus sum, eo et ipsum reversum inveni magna mea eiusque matris cum laetitia.
Ceterum, quia scire desideras, quisnam hic sit Gerardus, paucis accipe. Vir est staturae procerae, bene compaginato corpore, natus in oppido Ravestain ad Mosam iuris Brabantici. Principio puer operam dedit litteris Lovanii profecitque tum in Graecis et Latinis, tum vero etiam in Hebraicis, philosophiam ceterasque artes sectatus sese in Galliam posteaque in Italiam contulit, ubi et medicinae, et theologiae egregiam operam impendit usque ad plurimorum admirationem. Usus est non multo post familiaritate episcopi Vahurensis Galli, qui apud caesaream maiestatem legatione regis sui fungebatur anno abhinc sexto, viri studiosi et cumprimis pii, cum quo theologica studia conferebat maiore ex parte ex Hebraicis fontibus.
Eo postea in Galliam reverso mansit apud nos Gerardus assumptusque a caesare in secretar[ium] secutus est ipsius maiestatem ad conventum Ratisbonensem, qui ha[bi]tus fuit anno quadragesimo primo supra sesquimillesimum, ub[i] virtus eruditioque hominis ita enituit, ut apud vos quoque venerabile sibi nomen compararit. Ceterum cum soluto eo conventu caesar expeditionem Africanam adversus Argelium suscepisset haereretque in Italia pro rebus maiestatis suae istic expediend[is] illustris dominus a Grandtvella cum filio reverendissimo episcopo Attrebatense, et Gerardus quoque, qui eidem domino a Grandvella domesticus fuit, apud eum remansit. Reverso deinde in Hispaniam caesare eo proficiscentem comitatus est Grandtvellanum, cum q[uo] revertente non multos post menses et ipse in Italiam, postea in Germaniam reversus est, cum hic apud nostros omnia ard[e]rent bellis adversum Francos et Clivensem ducem. Quae adventu caesaris postquam pacata fuere visumque esset operae pretium ad Thurcas, qui se a pace alienos non esse regi Francorum significaverant, aliquem mitti debere, assumptus est ille potissimum, qui et variarum linguarum peritia et ingenii dexteritate provinciam illam dexterrime obiret. Quod et ab illo praestitum fuit.
Ceterum hominis mihi singulari indissolubilique amicitia coniuncti consuetudine uti frui non est datum ab eo tempore, quo tuae ad me perlatae sunt litterae, nam in Germaniam profectus fuit, priusquam ego Angli[a] excederem, neque interea satis tutum fuit cum amico per litteras agere, qui cotidie secundam legationem obiturus ad Thurcas dicebatur, quod ne illum quidem latuit. Spero be[ne] fore, ut reverso aliquando multam liceat illi tuo nomine salutem impartiri, quam fore illi scio gratissimam, nam et nomen Ioannis Dantisci nostratibus hominibus ignotum non est et ille ea tempestate vixit, qua celebris tui memoria a Chonrardo Gochlenio, Rutgero Recio Ioanneque Campens[i], quem aliquamdiu in Hebraicis Lovanii praeceptorem habuit, passim studiosis omnibus commendabatur.
Scriptum porro ab eo adversus Bucherum aut Melanchtonem eiusve farinae homines haud scio, an ullum exstet, verbis tantum et disputationibus, uti puto, res transactae sunt, nisi forte aut in eo, quem edidit, libello super tractatis eo in conventu Bucherus illum loquentem introducit aut Gropperus, cuius rei non memini. Verum quod petis, ad te uti mittam, si quid adversus pestiferas praefatorum Bucheri aut Melanchtonis opiniones a quoquam hic aut Coloniae scriptum prodierit, sane libens tibi morem gererem, si quid huiusmodi putarem exstare, sed ex nostris scio neminem amplius scribere, sive quod praefatorum opiniones iam pridem ab ecclesia damnatas vanum putent iterum refellere, sive quod ad nos huiusmodi pestiferarum opinionum capaces libelli vetiti sunt edicto caesareo, et merito, perferri. Unus tantum ex nostratibus Herma Laetius sive Hermannus a Gauda theologus Parisiensis, decanus ecclesiae Divae Virginis apud Vetus Traiectum Rheni, vir doctus et pius, ingressus est hunc oceanum exorsusque est scribere de instauranda religione media quadam via incedens, quam tamen pauci, uti audio, assequuntur. Huius ex triginta sex libris, quos pollicetur, exstant ii, quos ad te mitto. Sane vir ille, quod potest, praestat, hoc est animum vere catholicum totumque deditum Christianae pietati, praeter multiiugam, quae in eo est, eruditionem, alios praeeundo ad similia invitans. Adversus autem Bucherum prodiit libellus incerto nec tamen ob id minus pio auctore, qui vitam fanatici illius hominis ab ipsis describit incunabulis, non quidem scurriliter aut veluti famoso edito libello, sed rem sibi notam compertamque et cuius plerique adhuc sunt testes, allegatis interim nominibus et cognominibus eorum, cum quibus nebulo ille fucum fecit, versatus est et consilia actionesque suas communicavit. Quod eo studio se facere scribit, ne impostor ille amplius fumum vendat utque aliquando prodeat abiecta persona exutaque larva in publicum. Imprimis autem illum constanter asserit ex Iudaeo natum, cum quo ipsius mate[r] ne ignorante quidem marito consuetudinem habuit, atque a patre putatitio recusatum fuisse filium remissumque ad Iudaeum, deinde puerum inservivisse nescio quibus sordidissimis hominibus. Monachum deinde factum aut sacerdotem, ni fallor, nam haud perinde haec memoria teneo, adhaesisse praedonibus et publicorum itinerum insidiatoribus, quorum quosdam de nomine nosti, eorumque fuisse sacellanum, demum in nullum non genus vitiorum collapsum, diversis sumptis nominibus in pluribus locis diversas duxisse uxores habuisseque(!) uno eodemque tempore virum sanctum et, si Deo placet, apostolum Germanorum. Subiungit et designationem locorum atque urbium, ubi plebem adversus magistratum excitare adorsus est, etiam priusquam innotesceret dogma Lutheri, complicesque ipsius gladio caesos, ipsum aegre evasisse.
In summa, si talis fuit Bucherus, qualem illum depingit qualisque certe fuit, dolendum tam diu inter Christianos id monstrum latuisse, quodque deterius est, invenisse sectatores. Et invenit sane: non quosvis de plebe, sed virum superioribus annis canitie et modestia venerabilem et nobis amicum Hermannum a Weyda Coloniensem archiepiscopum ita dementavit, ut postpositis ceterorum bonorum virorum consiliis, quos plurimos penes se habere solitus, abiecta anteactae innocenter vitae memoria postpositoque eorum respectu, quae haud dubie seni imminent, sese illi totum quasi in servitutem dederit aliosque ad idem subeundum iugum inducere conetur magna omnium cum amicorum illius maestitia, qui capularem hunc senem vident se in praecipitium spontaneum dare, unde illum nemo queat eripere. Quid nunc, si viveret, diceret Henricus quondam noster a Nassaw Zenettae marchio, cum non ille se solum, cuius utpote unius tantum utcumque ferenda esset iactura, eat perditum, sed stirpem suam, hoc est fratrum sororumque filios atque adeo Nassovianam domum? Haec omnia illustres illae familiae nulli quam Martino Buchero acceptum ferre possunt. Et toleratur interim pestis illa pluresque invenit asseclas, quam archichoragus ille Martinus Lutherus aut ex ea fere alius quispiam. Et haec de Bu chero.
Est autem econtra, quod plurimum gaudeam, reverendissimum scilicet dominum Philippum Archintum eo provectum esse theologicae eruditionis, ut ex sese possit huiusmodi edere libellos, quales ad te missos ex urbe rursum typis Cracoviae excudendos curasti. Mirum enim in modum satisfaciunt palato theologorum nostrorum complectunturque certam quasi methodum eorum, quibus maxime opus habemus Christiani. Virum illum mihi postea Mediolani, novissime vero Niceae, provinciae Narbonensis oppido, cum hoc sanctissimo domino nostro Paulo pontifice videre datum est sumque utrobique veteris consuetudinis memoria ab eo amice Mediolani etiam in ipsius aedibus hospitaliter habitus. Quare felices illi successus apprecor, cum praestare aliud queam nihil tam magna terrarum ab eo seiunctus intercapedine. Dabo tamen operam argumento alicui assequendo, cuius praetextu ad eum scribere eiusque promotioni gratulari queam. Idque eo sum facturus libentius, quod scribis nepoti tuo praestitisse boni viri officium in persequendo Alexandro Scultheto quondam ecclesiae tuae canonico, quem mihi videris habere de eorum numero, adversum quos Ioannes quondam a Lasko Gneznensis archiepiscopus, dum in concilio Lateranensi Polonici regni ageret oratorem, diploma impetravit pontificium, uti et contra eos, qui postpositis senioribus et seriis auctoribus totos sese dederent lectioni Iuvenalium et Martialium. Atque utinam solus sit ille vester Alexander Sculteti hoc aspersus luto et non potius ediderit Laskonum domus similes foetus, quorum lacte pascantur Frisii Cauchique vicini nostri et, quod vereor, nonnulli etiam ex nostratibus. Qui tamen, si in lucem prodeant, impune laturi non sunt impietatem.
Illustri domino Maximiliano ab Egmonda comiti a Buren valetudo in integrum restituta est. Eius adventum in aulam nostram exspecto, nam apud Frisios agit. Fama aliquamdiu fuit illum pro Angliae rege nonnullas conscribere peditum cohortes, sed ea evanuit Anglis Francisque, contra quam sperabatur, in pacem inclinantibus, quam propediem futuram esse aiunt oratoribus, qui de ea agant, ultro citroque missis et defervescente animorum aestu. De quo aliquando latius.
Amicis, qui adhuc supersunt, nominatim vero domino Claudio Bouton domino de Corbaron, domino Henrico de Withem domino de Bersele, Petro Clerico nunnullisque aliis non inferioris notae, utpote Petro Boysot tunc controlatori et marschalco sive praefecto hospitiorum, Cily, Ioanni a Loven metatori nonnullisque aliis, quod adhuc superesses, recensui. Qui summopere sese gaudere testati sunt, te salutant et felicia apprecantur omnia.
Quod regionibus nostris altam gratularis pacem, amice facis, sunt enim pacis magis quam ullius alterius rei egentes tot bellis non tam concussae quam afflictae. Verum quominus existimem pacem hanc diuturnam fore, faciunt ingenia vicinorum, qui cum munditiem nostram intuentur, omnia hic aurea putant invidentque tali, quali nostrae, mediocritati eamque subversam cupiunt, praesertim qui nobis ad meridiem adiacent. Quibuscum forte pax aliquamdiu fixa erit, pacis autem fiducia nulla neque enim tam hebetes sumus, quin persuasissimum habeamus, si quae in nos sese nubes alicunde exoneraverit, illos neutiquam defuturos in nostram perniciem. Quare solliciti sumus, ut – quoad poss <i> mus – hanc nobis patriam adversum illorum et potentiam et insidias tueamur. Quod Deo gratia factu quam prius facilius est, cum Rheni ostia nostra sint in potestate habeamusque subditam nobis regionem, unde veluti ex equo Troiano prodire solebant, quos in nostrum exitium Francorum rabies, quoties pecunia subministrabatur, armabat.
Reliqua harum ditionum confinia, utpote in Luxemburgensi ducatu inque Hannonia, uti magnis munitionibus atque operibus confirmaremus, magnae nos calamitates ab hostibus acceptae edocuerunt. Etenim superiori bello, cum semimunita oppida facile occupassent eaque summa vi munivissent, incredibile dictu, quantum nobis damnorum intulere. Enimvero postquam ea ipsa partim vi partim deditione longo bello recuperavimus, longe cariora nobis esse coepere, et erunt, uti spero, in posterum. Alioqui et militarem disciplinam caesar apud nos restauravit ex perdita deplorataque, ut qui ad alienas vires confugere soliti eramus, nunc quoties ad domesticas respicimus, facile alienis carere possimus, forte nonnumquam illis futuri formidolosi, qui nos hactenus despexere, adeo brevi coaluit iuventus nostra et armis et animis.
Neque profecto miror flagrantibus bellis praedictis horrenda ad vos de nobis esse perlata ab hostibus religionis nostrae nostrisque, atque ea plerumque nobis adversa, nam id potissimum optabatur a quamplurimis, ut etiam in ripa Rheni inque superiori Germania sese plerique in nostrum devoverent exitium somniarentque universam regionem nostram sibi praedae futuram illamque iam inter sese partirentur. Insani, qui nescirent alibi quoque manus esse et de nostro quoque vulnere sanguinem sequi. Horum plerosque tunc nobis infensissimos nunc supplices habemus et obnoxios fruimurque et ipsi tandem hac ipsa voluptate, quod illorum perniciosissimos conatus Deus in ipsos retorserit.
Quod autem non satis intelligere te scribis, cum bellum inter Gallos Anglosque ob Boloniam incruduerit, res cum caesare esse pacatas existimasque vindictam sumi a Sancto Thoma Cantuariensi, ita concedente Deo, ut quicquid illius sepulchro detractum sit, in usus cedat militum, quorum libidini et militari cupiditati vix sit suffecturum. Principio quidem tecum sentio neque id, quod sancti viri sepulchro detractum est nec quod monasteriis, inexplebili militum cupiditati satis fore. Sed quod ad res cum caesare pacatas attinet, hoc habet fundamentum: cum caesarem regemque Anglorum inter conventum esset de exercitu in Galliam ducendo, inter cetera cautum fuit de itinere, quod utriusque principis exercitus esset initurus, et si contingeret alterutrum illorum alibi in obsidione distineri, eum nihilominus, qui ita distineretur, ad petitionem alterius, qui recta via ad destinata loca contenderet, teneri, triginta hominum milia eo recta transmittere. Proinde cum Anglum Bolonia remoraretur caesarque iam per mediam Galliam incederet et ab Anglo triginta illa hominum milia ad se mitti peteret, aut alioqui ea initurum consilia, a quibus alioqui abhorreret, hoc est pacis cum Gallo certis condicionibus transigendae, maluit Anglus consentire permittereque caesari pacem cum Gallis facere, quam triginta illa hominum milia subsidio mittere, nondum enim tunc ceperat Boloniam, sed summa in spe versabatur illius potiundae. Quo factum, ut bona cum venia Angli, sine qua alioqui caesari integrum non fuisset tractare cum Gallo, pax ea facta sit. Cuius quidem medio Franci sperabant se Boloniam aut sponte regis Anglorum aut alioqui vi recuperaturos. Quae res cum eos fefellerit, Anglique pertinaciter Boloniam retinere voluerint atque, uti videtur, adhuc velint, continuatum est inter eos bellum caesare spectatore et nequicquam hactenus conato pacem inter vicinos inducere. Cuius rei causa aliquoties frustra mare hoc permensus sum intempestivo anni tempore. Manetque res eo adhuc loco, nisi quod, uti dixi, oratores utrimque missi huc illuc coeunt per se, uti videtur, pacem quam per caesarem fieri malentes.
Quin et acephali illi Germaniae principes, qui se protestantes vocant, ne non ubique aliquid posse videantur sive ut maiores sibi vires adversus Carolum Ferdinandumque caesares compararent, suos quoque oratores, qui se statuum imperii nomine venditant, ad utrumque regem misere, inque iis rhetores Ioannem Sturmium et Ioannem Sleydanum partium ad pacem exhortandarum tum ad foedus secum ineundum ergo, sed ii hactenus mihi visi sunt parum profecisse. Quid in futurum sint impetraturi, haud satis scio. Me sane, licet ipsis et studiis et alioqui consuetudine notum, neque alloqui neque salutare dignati sunt, conscientia nempe mali propositi deterriti atque uti lucifugae solem declinantes, cum ego me ultra obiecerim subinde illis in itinere, si vel sic ad salutandum pellicere possem. Quod cum frustra esse viderem, non dissimulavi publice asseverare pudere illos datae sibi commissionis et principes, si saperent, praesertim vero reges, suspectos habere debere conatus subditorum, qui ipsis insciis et forte in illorum praeiudicium attentarentur, quae nunc adversus caesaris maiestatem fierent per illos, similia per Anglos adversus regem quoque suum fieri posse. Metuendum exemplum, quod viam sterneret ad inoboedientiam, seditionem et rebellionem. Ab iis et similibus dicendis saepe non abstinui credoque permovisse eos, in quibus aliqua scintilla est iudicii, ut minus illis tribuerint. Sed ipsi viderint.
Vitae meae rationem quod laudas, precipue vero quod vitae genus privatum quoddam in aula serenissimae reginae Mariae instituisse videor, magna me afficis voluptate. Et sunt, uti dicis, curae domesticae aliquando toleratu faciliores quam aulicae atque magnorum principum externae. Sed nondum res meae eo sunt loco, ut privatum vitae genus amplexus fuisse mihi persuadeam. Ita enim in eo versor, ut nulla sit hora, qua non oporteat me paratum esse ad facienda imperata sive terra sive mari proficiscendum, sive res pacis sive belli tractandae, plerumque vero imponuntur humeris meis periculosa, quae nemo libenter amplexetur. Nam si quae alia sunt, unde commodi oriundi spes ulla est, facile sufficiuntur, qui haec obeant. Quod in nullius odium invidiamque dictum velim accipias, ab iis enim viciis Dei clementia me alienum fecit reddiditque sorte contentum, quae mihi cum vicinis communis est vindicatque a contemptu et miseria plus certe elargita, quam optare aliquando potuissem. Minores tamen mei nunc sunt corporis labores quam prius, quod peregre diu versatus opinionem meis de me praebuerim domi quoque posse utilem civem esse. In qua enitar, ut me contineam, nihilo segnior futurus, si quis alibi usus mei esse poterit ad Christi gloriam fideique nostrae orthodoxae incrementum – qui scopus est universarum actionum caesaris et noster, siquidem Christianissimi principis vestigiis inhaerere (quod spero) determinavimus, utcumque cadat res.
De filiis, quos mihi Deus pro sua benignitate elargitus est, mihi paterne gratularis, at ego tibi vicissim de nepotibus, quos filiorum loco atque uti ex te genitos abs te haberi non miror. Ceterum dabis veniam, si paucis te interpellavero super filia tua, quam in Hispaniis habes nuptam Gratiano. Est hic Gratianus hoc tempore gratiosus in aula serenissimi principis Hispaniarum domini Philippi primogeniti Caroli caesaris atque, uti spero, heredis futuri universalis habetque, unde vivat, non solum sufficienter, sed copiose etiam et laute, quodque omnium maxime mihi placet, filiam illam tuam Ioannam tractat honorifice, quod corporis valetudini natura fortunave detraxit, id animi propensitate et maritali erga eam affectu abunde compensans. Quid de matre actum sit, haud satis scio, intelligo tamen nuptui traditam fuisse per generum tuum non poenitendae sortis homini Salamanticae integraque fama cum eo vitam duxisse et forte adhuc ducere. Gratianum vero illum non ambire a te dotem ullam, quippe illi sufficere, quod uxorem habeat Ioannam tuam, tantum optare, ut illi nomen generi, Ioannae nomen filiae impartiare, quae te parentem vultu formaque corporis ita repraesentat, ut nemini non fidem faciat a te genitam tuamque esse ipsissimam. Id, quod ego (ita me Deus adiuvet) firmissime indubitantissimeque arbitror, utcumque nonnumquam secus es suspicatus neque memoria excidit, quod olim ad me scripsisti in demortuae scilicet locum te eam habere neque filiam arbitrari, quae inconsulto patre corporis sui cuiquam fecit potestatem. Ceterum haec apud me non omnino probantur, libere loquor. Quid enim commisit puella innocens alieni iuris, procul a patre, nullis suffulta propinquis, nisi tenuibus aut capite censis, cum bella undique arderent neque consulendi tui esset facultas ulla, me subinde alio transmisso parumque tibi fidis, quos ad curam illius habendam delegeras mihi non ignotos, postea vero et mundo manifestis? Assumpta est a marito ulceroso quidem et cui puto cum Gallis varia fuisse certamina, sed devoto interim studiosoque honoris tui, cui non erant defuturae, si non eiusdem formae at certe magis dotatae feminae, ut est talium fecunda Hispania. Et sumpsit, ut gener dici posset Ioannis Dantisci, illius memoriam apud Hispanos per nepotes facere perennem. Non probo, quod corpus male sanum cum virgine sanissima miscuerit, sed animum tamen viri subsecutamque constantiam in matrimonio non possum non laudare.
Faciunt hoc mecum nonnulli, apud quos nondum excidit recordatio dulcissimae consuetudinis tuae, Hispani pariter et nostrates ex veteranis illis, qui loto aulica allecti ibidem statuunt, quod vitae superest, transigere. Horum importunitati debes, quod scribo, non mihi, nam a septennio non fui in Hispaniis neque de hac re aut a Gratiano, aut a Gonzalo Perez, quem apud Valdesium quondam vidisti quique eadem in aula serenissimi principis Hispani Gallicique secretarii munere fungitur, nec alio quoquam accepi. Verum cum superiori hieme ex Anglia reversus Andtwerpiam venissem casuque pranderem cum bono sodalitio, cui intererant dominus de Courrieres, mareschalcus Cily, Henricus Stercke nonnullique alii, orta de te mentione honorifica mirari se unus dixit, quod filiam tuam Gratiano secretario coniunctam pro tua non agnosceres aut saltem agnoscere dissimulares, cum tamen invitus reluctansque non possis negare tuam esse, quae ita parentem refert, neque pudere te debere generi tui, quod homo in auctoritate constitutus ampla sibi paravit vitae subsidia audiatque honorifice apud omnes, ex me sciscitatus, eane comperta haberem et ad te scripsissem. Cum autem constanter assererem de Gratiano mihi nihil constare, nescire, viveretne, an pridem desiisset esse, admiratus „Per amicitiam” – inquit – „quae cum Dantisco tibi intercedit, qui hic adsumus singuli, te obtestamur, ad eum uti scribas Gratianum recte valere dignumque esse, quem ille generum habeat, nec satis exspectationi, quae de eo est quamque veteris necessitudinis memoria ei conservare integram studemus, satisfacturum, nisi testimonio aliquo declaraverit se officium, quod Gratianus in ducenda in uxorem ipsius filia impendit, pro grato habere; id mereri viri virtutem, atque erga uxorem probatam omnibus benevolentiam.” Quo factum est, ut polliceri coactus sim me id praestituturum. Et scripsissem quidem prius, hoc est ex Anglia, cum novissimas meas ad te darem, nisi quod subdubitabam, ne illae in aliorum manus pervenirent, adeo de securitate itineris diffidebam. Tu, quid hac in parte factum voles, rescribito, nam nobis ampla facultas est tuto litteras in Hispanias mittendi missasque recipiendi transcurrentibus sine impedimento per Galliam veredariis. Sed hactenus de tua.
Redibo nunc ad epistolam tuam, qua me admones, uti perpendam me ex privigna avum effectum praeter matheseos meae voluntatem, quae celeriorem vitae exitum portendebat eumque inter laetos convivarum strepitus, proindeque valere iubeam Albumazarem ceterosque id genus scriptores, scireque desideras, an a talibus calculis, quibus subinde occupari solebam, desierim. Qua in re hoc habe, mi pater, ab initio aetatis meae natura me ab hoc genere studiorum abhorruisse neque in illud prius nomen dedisse, quam unius atque alterius procax exprobratio iuveni mihi calcar addidisset ad ea perscrutanda, quorum scientia tum illi peste venditabant. Quae postquam vana futiliaque deprehendi, libellos ab illis editos refellere in animum induxi hoc ipso facto satur futurus progressurusque ad meliora studia, nisi me genus aliud vitae, quod sum sectatus, in transversum a litteris abripuisset. Secuta est mea in Hispanias peregrinatio, ubi Iovi nostro quibusvis erat modis complacendum nec erat in ea condicione temporum aliud, quod libentius ille amplectebatur, uti nosti, et nihil non mihi praestandum erat nullaque non subeunda ignominia, quo afflictis rebus principum, quibus tunc inserviebam, pro mea exiguitate opitularer. Coactus sum itaque ingenuum illum animum meum honestiorumque studiorum amantem eo vilitatis demittere atque in eo veluti plaustro consenescere, donec sublato, cuius gratia haec fiebant, auctore usus mei aliis in rebus esse coepit. Quod simulatque obtigit, avidissime a me abieci calculos omnes dedidicique, quod prius non parvis laboribus mihi paraveram et dedidicisse gaudeo adeo, ut vix elementa artis nunc memoria teneam Deo Omnipotenti cura rerum mearum commendata, cuius arbitrio staturum me casurumque scio. Ceterum genesis illa, quae celeriorem vitae exitum portendebat, quamquam a me esse mea tunc putabatur, didici tamen postea ex matre, quae adhuc superstes est, veram illam meam non fuisse meque uno anno, quam tum credebam, iuniorem, id quod ex archivis tutelarium librorum etiam deprehendi.
Subiungis nostrates plurimum vobis Polonis, si diis placet, debere, quod huc Ioannem a Lasko miseritis apostolum gentium Transamasanarum. Ego vero meique similes hunc apostolum non quidem apud vos Polonos (siquidem non tantum mali vobis apprecabimur), sed in palude Maeotyde aut apud Tartaros agere mallemus, adeo plurimorum dementavit animas abduxitque a verae fidei tramite. Neque tamen ad nos accedere audet, quamquam Coloniae Agrippinae vicinisque in locis virus suum diffundere conatus est probe sciens apud nos paratum sibi esse supplicium, uti et ceteris simili laborantibus insania, si quos ad nos venire contingat, prout anno contigit superiori, quo ex Argentina missi Gallicae gentis homines interque eos theologus quidam Parisiensis deploratae mentis homo, ut gentem nostram (ita loquebantur) ad veram viam converterent, ultricibus flammis absumpti sunt. Sed non et cum auctoribus zizania periere.
Siquidem vel illi, vel alii haud melioris farinae nonnullos ex nobilitate nostra adeo deliros reddidere, ut relictis bonis fortunisque omnibus, quas amplas possidebant, cum uxoribus et sororibus sese alio proripuerint, utpote Argentinam aut Genevam aut Thuregum. Inter quos primum nobilitatis gradum obtinet filius maximus natu quondam illustris domini Caroli de Burgundia domini de Bredam tibi noti, qui idem assecutus est hereditatem domini de Falaix patrui sui. Is ducta in uxorem sorore legitima illustris domini a Brederode aut ipse ab ea seductus, aut eam seducens concessit Argentinam cum universa familia abiecta cura utriusque hereditatis, tum et matris, probissimae matronae, et fratrum. Simile, quid ab Hannoniensi quodam de Buzanton ab Andtverpiensibus duobus ex familia de Berchem nonnullisque aliis factum videmus. Ne hic commemorem hoc biennio fuisse apud Transysulanos in regione Tubantum puellas duas nobiles divites egregiaque forma, quae exuri vivae maluerunt, quam ab impiis quibusdam dogmatibus Mennonis Symonis Phrysii (cuius eadem est quae et Ioannis a Lasko traditio) discedere.
Qui autem ad vos confugiunt ex nostris aut monachi sunt fugitivi, veluti Polyphemus, qui olim Gandavi fuit Carthusiensis, vel sacerdotes apostatae, veluti Gnapeus(!), qui litterarium ludum instituit Elbingae, quem quondam exercuit in Haga Comitis, vel nautae, aut institores, potissimum vero contaminati anababtistica, qui omnes ab illo angue, quem in sinu vestro magna cum iniuria Germanicae nobilitatis fovistis, liberaliter habentur, nimirum quod illis ad omnia sese uti posse nec immerito arbitratur, potissimum vero ad seducendos subvertendosque imbecillos, quibus adhuc lacte opus est, iaciendaque seminaria rebellionum et seditionum in vulgus. Quibus artibus videmus et alios quoque, sed eiusdem ingenii, plurimam operam impendere in sui, uti speramus, confusionem.
Atheismus, de quo scripsi, per Gallias aliquamdiu vagatus tandem sese in nonnullis patefecit. Comprehensus est ex illius assertoribus Stephanus quidam Doletus, homo Ciceronianus neque de litteris saecularibus male meritus, poeta et rhetor eruditus, sed lingua maledicentissima, qui caesarem Carolum nostrum gentemque Germanicam et Hispanam, quoties occasio sese obtulit, tam foede infamiterque tractat, ut foedius nihil infamiusque excogitari queat. Huic in nobis lacerandis tam bene de gente Francorum merito condigna obtigit merces, nimirum rogus, quo Lugduni publice vivus usque ad cineres conflagravit. Taliter divina iustitia in eo ulta est et impietatem et maledicentiam.
Periere eo suplicii genere plerique in eo regno, ex quo multi etiam voluntarium sibi apud Germanos conscivere exilium, sed nihilominus invalescit atheismus maxima aulicorum parte non in mores tantum, verum et mentes quoque Italorum transeunte, praesertim vero iuvenum, quibus omnia libidine et prodigalitate viliora sunt. Accedit in ea gente incommodum aliud, quod mire perturbat piorum, qui istic sunt, hominum mentes. Quoties enim vel a pontifice maximo, vel a collegio cardinalium, vel ab ordine ecclesiastico impetrare aliquid rex contendit, tum publicantur in Lutheranos edicta atrocia, rapiuntur ad supplicia bibliopolae, mercatores et cives. Idem fit, quoties per Germanos aliquid pro caesare decernitur.
At econtra, ubi pontifex maximus aliquanto sese praebet difficiliorem, ubi Germani spem illi faciunt aliquid adversus caesarem attentandi aut eum in Smalkaldense foedus, quod toties ambivit, admittendi, tum remittitur plurimum de eo furore, liberaliter habentur Germani neque bibliopolis damno est, si quem forte latentem librum ex angulo tractum volentibus obtrudant.
Nec desunt voces, aliquando etiam regiae, ni pontifex maximus illi assentiat in iis, quae petit, fore, ut ex monasteriis fiant collegia militum aut alioqui monasteriorum bona vertantur in usus regios. Haec et similia, deinde cum Thurcarum tyranno illiusque satrapis aliisque Maurorum in Africa regibus fraternitas amicitiaque, continua belli discordiarumque inter Christianos principes seminandarum sedulitas, vitae genus et mores longe plurimos dubitare faciunt aut non esse Deum, aut illi mortalia curae non esse, aut certe post hanc vitam haud esse aliam. Alioqui talia facta non iri a regibus, a principibus viris, a cardinalibus et episcopis, quorum consilio iis in rebus post dominam ab Estampes dico, potissimum utitur. Ea etenim mulier non sine summa omnium admiratione adeo sibi obaeratum habet regis animum, ut nihil tam arcanum magnumve sit, quod ad eam non perferatur, prius etiam quam ad regem ipsum ullumve ex ipsius consiliariis. Denique prae hac vilis est regina coniunx, vilis et delphinus filius heresque unicus. Coram hac genu flectunt episcopi, abbates, cardinales, huius impotente fastu crescunt decrescuntque. Huius in manu pax, bellum, induciae, odium, amicitia, ira, tranquillitas.
De Britannia quid dicam, nescio. Quae sit vivendi apud Anglos forma, ex vestratibus, qui plurimi degunt in insula, cognoscere potes. Exterior ritus neutiquam est contemnendus, caeremoniae ex integro observantur, sed, uti scribis, ecclesiasticam disciplinam et ecclesiae rectorem, quem tot saeculis ab eo tempore, quo a beato Gregorio papa eius nominis primo per divum Augustinum auctore venerabili Beda ad fidem Christi conversa est, magna habuit in veneratione, nunc demum abiecit.
In Scotia res cotidie in deterius labuntur. Caesus est ibi non multos ante dies sua in arce cardinalis Sancti Andreae, qui solus nutantem regni statum post mortem regis nuper defuncti sustinuit multis procerum vulgique ad Anglos vicinos respicientibus sive belli taedio desiderioque pacis, sive libidine cuncta miscendi, sive invidia adversum ecclesiasticos, quorum opibus inhiant, et caesus est ab eo, quem a puero educaverat et quo de semper optime fuerat meritus, quodque mirum magis est, incertum, quam ob causam. Parricidae vero caeso praesule arce opibusque illius potiti sese in ea adhuc tuentur adversum ceteros regni illius primores timenturque, si extrema imminere videant, sese arcemque, quae regni primaria est atque ad oceanum parvo intercurrente sinu posita, Anglis citius quam suae gentis hominibus etiam impunitate promissa tradituri, unde illius regni exitium et ecclesiasticorum exterminium haud dubie subsequetur. Ex quibus omnibus, quaeso, quid ominari aliud possimus, quam brevi fore, ut apud paucissimos delitescat vera et genuina fides, quae et vi publica, et per cuniculos tam dire oppugnatur? Quod et te in calce litterarum tuarum animadvertisse video. Superest, ut divinam oremus clementiam, ut nos de numero faciat esse electorum, quod eam facturam omnino spero confidoque.
Subdis mirari te, quod Theodoricus tonsor tuus te in aula versari rursusque effectum esse aulicum mihi asseveraverit graphice depingens interim praemium, quod assecutus es in infelicibus illis nuptiis, nempe febrim acerbam atque odium Iunonis iniquae. Quae cum magno, uti decuit, animo toleraveris eoque officio serenissimae regiae maiestati seniori gratificatus sis atque obsecutus, non est, quod poenitere te illius laboris atque expensarum debeat. Quae sane haud ullo tempore poterant a te magnificentius fieri iisdemque puta te aulae in universum valedixisse, aulae, dico, regiae et reginali, nam quae in Prussia est patria tua, ubi comitia gentis vestrae habentur, ea a te non aula, sed domus vocari debet, in qua aequum est patremfamilias agere eum, qui et dignitate et prudentia alios anteeat, atque illum esse te citra controversiam non dubito.
Quae de mea in Angliam legatione prima eventura opinabaris, declaravit eventus rei, quippe reges nondum bello fessos haud facile in condiciones pacis honestas condescensuros. Caesar interim, ut est pacis publicae desiderantissimus, partes ad se vocatas, hoc est utriusque regis oratores, mense Novembri (quod et tibi nuntiatum scribis) frustra est ad ineundam concordiam adhortatus, quanto minus mirum, si ego meique similes, hoc est fungi, parum in suadendo profecerimus. Si ad Deum causa referatur, non deerunt utrimque peccata, quae officiant, quominus alterutrius gentis misereatur. Et facti sunt, uti praedicebas fore, ingentes utrimque apparatus terrestres navalesque, non tamen ullo in loco ita est concursum, ut pars altera sibi damnum illatum fuisse fateri voluerit, universi autem perstiterint in pertinacia continuandi belli, quae sub hoc tempus primum remitti coepit, credo exhaustis utriusque principis aerariis nec satis suppeditare valente amplius populo, uti et largitiones quoque, si continuentur, suum habent fundum. Quo exhausto sera, ut in proverbio, parsimonia.
Cuthbertus Tunstallus Dunelmensis episcopus, quondam Londiniensis, superest fuitque superiori Quadragesima in aula. Huic et Stephano Gardtnero Winthoniensi episcopo tuo nomine salutem dixi in Grinuytz ad Thamesim, ubi tunc rex agebat, praesente domino Francisco Dylfo nostro oratore caesareo et grata fuit, quod a viro bono proficisceretur, sed non est consultum ibi mutuum reddere potiusque amplexari debes, quod significatum optavere, quam dixere. Thomam autem Cranmerum archiepiscopum Cantuariensem, virum nobis Ratisbonae anno XV-c XXXII-o apprime notum, videre datum non est mihi, quantumlibet subinde fuerim Cantuariae et in aula tot per hebdomadas. Si vera tamen de eo referuntur, nequaquam cum Tunstallo Gartnerove conferendus est aliudque quam illi vitae genus amplexatus et professionis. Quominus demiror ea, quae circa Lithuanum puerum acta per eum scribis, quodque litteris tuis non responderit.
Miror vero, quod ignotum tibi sit, quo tum coniugium inierit serenissimus Angliae rex, cum hoc vestrates Gedanenses haud quaquam lateat, obsequar tamen petitioni tuae, si forte inter proles, quas numerosas habet serenissimus Poloniae rex, interque eas, quae praedicto serenissimo Angliae regi supersunt, pro bono publico aliquando arctior necessitudo contrahi possit. Habet itaque serenissimus Angliae etc. rex ex serenissima domina Catharina, Ferdinandi et Ysabellae Hispaniarum regis et reginae filia amitaque caesaris Karoli et Ferdinandi regum, filiam unicam dominam Mariam, quae nunc aetatis annum attigit tricesimum secundum aut tertium, principem modestam et constantem, linguarum Latinae, Graecae, Hispanicae et Gallicae praeter vernaculam apprime peritam. Hanc diu ambivisse dictus est illustrissimus dux Philippus Bavariae, qui hac Quadragesima sive illius sive alterius rei causa in Anglia perseveravit. Ex secunda autem uxore, hoc est Anna a Boulant, quae gladio caesa est, filiam habet aetatis duodecim aut tredecim annorum. Ex tertia autem, quae similiter Angla fuit, ex familia de Semey, filium habet, qui hoc mense Octobri proxime venturo annum aetatis ingredietur decimum. Huic nomen est Eduardo, mira formae venustate miraque ingenii, uti omnes aiunt, acrimonia. Mater autem hunc enixa mortua est ex partu. Ex quarta, quae affinis fuit ducis Northfolciae et securi caesa periit, nullos habet liberos, nisi filiam unam sex annorum. Quinta dicitur fuisse illustrissima Anna soror ducis Clivensis, cum qua octo aut novem menses, nescio vero an coniugaliter, vixit. Utcumque sit, non vocatur regina, sed Anna Clivensis, habet autem, unde vivat, aliquot milia angelatorum diuque sese continuit in Richemont, subindeque venit in aulam, aut rex ad eam divertit. Ea vero aut repudiata, aut saltem dimissa sextam duxit viduam duos antea maritos expertam ex familia nobili de Pachx, cum qua adhuc vivit, eamque reginae habet loco eoque nomine ab omnibus audit et a me ita salutata est, cum Clivensem Annam non sit datum intueri. Sed neque ex hac neque ex Anna Clivensi ullam suscitavit prolem, quamquam utraque formosissima est, sed multo iunior Anna Clivensis. Scio sermonem sparsum fuisse de sexta hac repudianda atque ita vulgo dictum. Ceterum eventus secus declarat vivitque cum hac magna cum benevolentia et affectu, uti videtur. Quibus de rebus, ut desiderio tuo fiat satis, tam copiose volui ad te scribere.
Et successit, uti divinabas de aliquo vestrate in Angliam mittendo, siquidem Stanislaus quidam Lassota principio huius anni ad caesarem venit et ad reginam Mariam ad utrumque habens litteras a serenissimo iuniori rege Poloniae, quibus idem serenissimus rex illum vocabat cubicularium suum tenerique studio visendi orbis, petens, ut facultas illi fieret per caesarem, per reginam, per ditiones maiestatis ipsius proficiscendi, standi, morandi etc., simul addens sese nonnulla illi in mandatis dedisse utrique dicenda. Cuius quidem clausulae, ni fallor, vigore sese oratorem regis Poloniae vocavit et pro tali principio susceptus fuit. At ubi, quae illi dicenda commissa erant, explicuisset eaque nihil aliud essent quam salutationes, apprecationes bonae valetudinis, gratulationes de incolumitate et felici regimine, assertiones continuationis in amicitia, de rebus vero publicis nihil post sex hebdomadas, quam in aula caesaris haesit, cum litteris, quas petiit, dimissus est, nihil tamen de Anglica profectione suscipienda locutus, sed de Portugallica Castellanaque.
Nec multo post venit in Angliam et ibi quoque sese oratorem regis Poloniae professus magnifice susceptus est atque habitus, varia interim de illius adventu apud vulgus fama, quam ipse adauxerat, regi scilicet suo esse liberorum turbam, magno illum desiderio teneri iungendae cum Anglis amicitiae, quod regionem haberet maritimam, uberem et commodam, cumque per id tempus horrea per illud regnum essent exhausta ingensque frumenti vis absumeretur ab exercitu, quem serenissimus Angliae rex habebat in continente, munienda praeterea essent oppida et castella noviter constructa non procul a Bolonia. Hanc opportunitatem temporis Lassota sibi captandam ratus, ingentem frumenti vim sese in Angliam ex Gedano mittendam policeri posse asseruit. Quibus rebus effectus est apud eam gentem (quae alioqui nobis, quod non permitteremus e ditionibus nostris, quicquid volebant, frumenti evehi, non parum succensebat) cumprimis gratiosus deductusque est magna cum pompa ad videndas arces regias, quarum studio sese mirum in modum teneri praeseferebat. Tandem vero, ut sunt res mortalium, coepit vilescere nec haberi amplius pro oratore. Donatus itaque a rege dignitate equestri et torque aureo nonnullisque muneribus excessit ex insula paulo prius, quam ego eo iam quarto redirem. Ibi de iis sum factus certior, at postquam ex me nonnulli viri primarii intelexissent similia illum in aula nostra dixisse, quae ibi, praeterquam de matrimonio et frumento, tum vero soluti sunt in risum pudereque eos coepit facilitatis suae, parumque visi sunt permoveri oblatione matrimoniorum apud vos, cum non desint vicina magis eoque commodiora. Habet enim regnum Scotiae filiam trimam heredem regni, habet delphinus Franciae filiam, non desunt filiae Ferdinando regi, quarum singulae iuniori Edoardo principi magis vicinae sunt quam vestrates. Porro, quod Lassota videri volebat procuraturus esse matrimonium inter serenissimum regem vestrum iuniorem et dominam Mariam filiam primogenitam serenissimi Angliae regis, non deerant, qui vel ob id minus facerent hominem comparata utriusque ad invicem aetate, cum, si cetera omnia responderent, vix sibi persuaderent serenissimum regem vestrum iuniorem ducere velle puellam aetate longe eo superiorem. Accessit, quod se fratrem asserebat Hieronymi quondam a Lasko, qui vir apud gentem Anglorum pro fautore Francorum et Thurcarum a prudentioribus habitus fuit. Cum tamen bonus Lassota honorificam sibi crederet fore hanc fraternitatem, in summa nihil effecit, nisi quod sibi equestrem dignitatem et munera comparavit neque est, quod vobis persuadeatis ambitam iri apud Anglos aliquam vobiscum arctiorem amicitiam.
Siquidem, uti nosti, qui nunc sunt a consiliis principum et ipsi quoque principes, omnia metiuntur praesentibus commodis. Servant Angli Boloniam cumque ea satis amplum territorium. Illis opus est amicis, qui, si quae vis a Francis ingruat, confestim illis possint esse subsidio, nec opus habeant mittere in Sarmatiam pro auxiliaribus copiis. Quare, si quae istic a vestratibus somniantur, ea nullum eventum esse sortitura, omnino tibi persuade. An putas reginam Poloniae ignotam esse etiam regi Angliae? Frustra iacitur (ut sapiens ait) rete ante oculos pennatorum. Credo tamen fieri posse, ut, si procaremini filiam ex Anna de Boulant, quam adulterii plurimumque maleficiorum convictam rex maritus gladio caedi permisit, forte eam cum aliquanta pecunia assequeremini, id vero si vobis honestum, ipse perpende. Sane reor rex Poloniae huius opinionis neutiquam fore, de regina nihil dico. Illi me suppliciter commenda per occasionem, non possum enim non venerandam canitiem ex animo venerari. Et gaudeo sane tibi tam bene cum optimo rege et cancellario convenire sed, quis is sit, nescio. Quare rogo, ad me perscribas qualitatem hominis tibi tam amici, quem hoc ipso nomine et ipse quoque observaturus sum.
De miserabili regno Hungariae cuncta in dies deteriora nuntiantur, quamquam nihil est, quod am plius mirer, cui illius gentis ingenia nota sunt, si tamen vocari merentur Hungari, qui ex Valachis infimaque faece nati in locum magnatum et procerum ductis illorum uxoribus prolibusque successere – homines latrocinio magis quam gerendo bello idonei. Non possum tamen non misereri sortis illius, sed utinam adhuc non eveniant acerbiora totumque cedat potestati Thurcarum, quod ab ipsis, qui supersunt, Hungaris tentari video. Meliore apud vos sorte adhuc agitur et agetur, dum superstes erit serenissimus rex senior, verum, nisi falsa ad nos perferunt mercatores (quando a me petis, ut, quod sub obscuro scripseram, faciam dilucidius), nisi, inquam, falsa illi nuntiant, plerique apud vos sunt pestiferis illis opinionibus infecti, quae Germaniam perdent. Et, proh dolor, parum considerate alitis iuventutem vestram, quod eam mittitis Wittembergam ibi in litteris instituendam, quasi vero cum paucis litteris non ibi plurimum imbibant impietatis et seditiosi spiritus. Ex hoc seminario quales, putas, evasuros, cum ad aetatem pervenerint? Deinde dicuntur plurimi vestrum ingens odium concepisse adversum ecclesiasticos neque minus illorum opibus insidiari quam Germanos, hoc tantum interesse, quod auctoritate reverentiaque senioris regis vestri coerceantur. Addunt iidem apud vos omnia sacerdotia et officia venalia esse darique plus offerentibus, hoc est minus meritis. Est quidem vitium illud alibi quoque, sed ubicumque id sit, multa secum uti mala invehat, necessum est. Feruntur et plerique ex vestra nobilitate adhaerere duci Prussiae viro irrequieti spiritus et formidabili, qui uti suam religionem subvertit, ita et regnum auderet. Accedit, quod crebra vobis cum iis Hungaris, qui Thurcarum partes sequuntur, consuetudo est, quos ego omnino arbitror nihil credere nec ullam fidem in Deum habere, alioqui non ita se patriamque suam infensissimo reipublicae Christianae hosti prodidissent. Quae in Galliis Italiaque conamini, illa ex urbe Roma ad nos perferuntur quaeque circa Partenopen et Mediolanum cum pontifice et rege Franciae, cumque nuptiis liligeris, ad quae omnia mihi libet ridere scienti, quibus cum gentibus vobis negotium est, scientibus scilicet homines suspendere naso etc.
Praetereaque regina Poloniae magnam filio caesaris promisisse pecuniam pro ducatibus Italicis non in nepotem ex nata sed regem iuniorem Poloniae secluso rege Romanorum idque instinctu quorundam non ignotorum. Quae an vera sint, nescio, feruntur tamen, uti dixi, et me non latet non parum veri subesse. Haec pro mea libertate.
Enimvero, quae in comitiis vestris incepta tunc fuere de evocandis statibus Prussiae ad regnum, mihi crede, non ab amico rebus vestris adinventa in mediumque proposita fuisse, sed quisquis auctor fuit illius consilii, regni vestri statum eversum cupit, quod fiet, ubi primum dissidia inter vos nascentur, ad quae iam via structa est. Qui habet aures audiendi, audiat.
Quamquam sane non improbarem, si ingruentibus tam magnis Thurcarum viribus Polonos, qui proximi sunt et pro vobis excubant, aliquantisper sublevaretis onerumque partem in vos derivaretis, tunc enim vestra res agitur, paries cum proximus ardet. An etenim amissa (quod omen Deus avertat) Polonia creditis stare posse Prussiam? At vero ex libidine unius aut alterius ut penderetis, nemo sani iudicii vobis consuleret. Et certe, si quando circumspectione opus fuit, nunc potissimum opus. Thurcas habetis in Muldavia, in Transsylvania, in Hungaria, scribis etiam ad Boristhenis ostia prope Orczakhow. Et aggressi estis cum paucis superbum et potentem, qui ut minime confestim accingatur ad vindictam, quod nullo vestri amore facit, sed ut interim stabiliat imperium in Hungaria, suo tamen tempore aut is, qui nunc dominatur, aut heres in memoriam revocaturus est illatam genti suae contumeliam. Quanto maior danda vobis opera est, ne vires vestrae distrahantur, neve inter vos digladiemini Poloni Pruthenique. Sed quorsum efferor?
Ex pontificibus vestris, quos mihi nominas, novi neminem, auditum tamen mihi fuit nomen cuiusdam Gamaratini, quem principio rebar Italum esse, quod per serenissimam reginam eo loci, quo nemo umquam alius, provectus diceretur, falsus forte ratione nominis, ut pro Gamara Gambara legendum putarim. Tuis vero litteris scrupus hic mihi ademptus est videoque non sine gratia apud eius maiestatem reginalem vixisse, cui mortuo tria illa verba: scivit, voluit, potuit accomodari iusserit, magno sane argumento non deesse Polonis ingenia, quae faciant ad stomachum Italicum, quibuscumque ea gratia fuerit artibus comparata. Miror, quod scribis tam diligenter illum in Apiciana schola versatum fuisse, arguit enim ea res non defuisse illi dexteritatem, qui hac in parte tantum excelluerit. At fabulae catastrophe haud quaquam laudanda, id tamen est assecutus, quod plorabitur a creditoribus non falsis lacrimis, praesertim si aliunde in illius opes fuit involatum, uti factum fuisse ais. Valeat igitur Sardanapalus ille, qui si verum habet eulogion, silentio praetereundus magis est quam commemorandus, monstrum hominis verius quam homo. Quae tamen in eundem edita sunt epitaphia, digna sunt, quae non pereant, ut testentur nullo non saeculo vixisse et insigniter probos et insigniter infames. Ignosce vero, quod in superioribus visus sim haerere in eo, qui cum te familiarissime agere quemque unice ob virtutem complecti te scribis, cum ex iis, quae subiungis intelligam eum esse Samuelem nunc Cracoviensem episcopum regni procancellarium, nisi me fallit iudicium. Quem virum et talem cum Deus inclito Poloniae regno dederit, non adeo clementiae suae oculos procul ab eo detorsisse videri potest, etiam si ceteri similes sint Gamaratino. Non enim in Sodomis Deus magnum bonorum numerum requisivit, ut civitati parceret, si modo non solus Loth fuisset, qui ne generos quidem habuit credulos, ne quid ad exacerbandam divinam iracundiam deesset, et credibile est adhuc alios esse, qui etsi primas non obtineant, secundis tamen aut tertiis sedent subselliis.
Iuvat iterum redire ad Hungarica, quando ad cetera epistulae tuae capita videor mihi abunde respondisse, atque ad id imprimis, quod de civili inter Bebeyck Ferencz et fratrem Georgium Varadinensem bello ad me scribis. Uterque mihi de facie notus, uterque, si verum dicere licet, sceleratissimus et perfidissimus. Nam qualiter Beybeck Ferencz vixerit, mihi ignotum non est, quoties dominum mutarit et condicionem, qualiter Thomam Khaffung prodiderit ad supplicium, scelestum quidem hominem atque mille furcis dignum, at receptum tamen in amicitiam et commilitium, quae res sceleratissimos latrones solet in concordia continere. Georgium autem Varadinensem, si eo tamen nomine dignus est fidei Christianae apostata et persecutor, longe melius novi scioque, quid in animo habuerit, priusquam rex Ioannes moreretur. Scio, quid de eo dixerit rex Ioannes, cum anno Domini MDXL adversus Stephanum Meylad atque Emerycum Balassy, qui Transsylvaniam ad rebellionem concitaverant, expeditionem suscepisset, in qua etiam mortuus est non multo post, quam ei valedixissem in Alba Gyula ad obsidionem arcis Fogarotz proficiscenti. Etenim cum per Agriam, ubi tunc erat Franciscus Frangipanis episcopus, qui mihi haec postea dixit, iter faceret, cum lacrimis asseveravit se scire fratrem Georgium insidiari regno suo et uxori, se id iam sero adimadvertisse. Quae secuta sunt, ostendunt illum non male de suo incommodo praedixisse, nam, quo pudicitiae viduae nunc quoque illudat neque ipse tacet speciosa allegans exempla Valachici vayvodae et similium. Si haec copiosius scire desideras, interroga, quid dicat Petrowitz Peter comes Themesiensis qualiterque ex gratia deciderit. Haec omnia pluraque alia, quae istic fiunt, me non latent. Quanto magis miseratio me subit, cum haec audio, audio autem non ex insciis neque ignaris consiliorum praefati perfidissimi monachi, sed ex iis, qui nihilo sunt eo meliores, hac tamen in parte nimium veri. Ex quibus animadvertere potes nullam illi datam iri egrediendi facultatem proindeque matrem parum de ea sollicitam esse debere.
Mortem Aurelianensis ducis, quam non multo ante praecesserant mirabiles practicae inanes per eam redditae, Angli libentissime audiverunt et nostratum plerique. Neque Galli dissimulaverant prius illum natum esse in spem Hungarici regni possidendi atque, si Deo placet, Thurcarum imperium evertendi, quod ex fatidicis libris se habere episcopus Tarbatensis, illius, quem aliquando in Hispaniis oratorem regis Franciae vidisti, ex fratre nepos, paulo priusquam moreretur, anno scilicet MDXXXIX, mihi persuadere conatus est, cum ne per somnium quidem arbitrarer res aliquando eo deventuras, ubi eas postea conspexi. Sed falsi sunt omnes exspectatione sua illumque absumpsit pestis nullis rebus gestis, quae mereantur memoriam, nisi quod ex inopinato potitus magna Lucemburgensis ducatus parte sub belli initium fautorem sese Lutheranis videri volebat, ad quos exstant eius familiares litterae nihil non boni de se promittentis circa observationem verbi Dei. Hac enim voce tenebriones illi misero popello imponunt. Sed non laetatus est diutina victoria, quandoquidem caesar ea oppida facile recuperavit, priusquam expeditionem in Galliam anno MDXLIIII-o auspicaretur, duobus tantum exceptis, quae per ipsos Gallos munita, nobis post belli finem restituta sunt. Has suspicor practicas fuisse, quas ais per mortem Aurelianensis inanes redditas, nimirum uti ille viduam Ioannis quondam regis duceret a Thurcis vectigalem habiturus Hungariam, ne non omnino fefellisse Hungaros ii viderentur, qui spoponderant Thurcam non sibi quidem Budam regnumve Hungariae, sed posthumo Ioannis regis filio vindicare velle. Quod illorum vadimonium quam fuerit sincerum, eventus docet, attamen hoc fuco Buda Thurcae cessit et secuta sunt ea mala, ad quorum commemorationem horret animus. Atque illa quidem tunc vobis Polonis persuadebantur, cum revera Aurelianensis non ad regnum Hungariae, quod beneficiarium tenere, Christianissimi regis filio indignum existimasset, sed ad aliud, si non tam vastum at cultius sane minoribusque obiectum periculis, Italicum scilicet aut hoc nostras Belgicum cum quibusdam regnis, etsi non titulo, at solidis viribus conferendum (quorum utroque mors inopinata illum frustrata est) aspirabat. Vobis interim verba dabantur, ne non omni in parte novi oborirentur hostes Carolo caesari unico reipublicae Christianae propugnatori ac pugili.
Mortem Elysabethae reginae omnes pariter deflemus, quotquot optamus aliquam aliquando tranquillitatem oboriri defessis rebus Christianitatis, non tam, quod ante diem debitum illa solverit naturae, nata enim erat, ut moreretur, sed quia sublatum videtur amicitiae vinculum inter regna vicina, inter principes florenti aetate, addo et confidentia, quae ad continuendos in officio praefatorum regnorum populos necessaria est. Quid enim denegassent sibi invicem soceri, quid non praestitissent fratribus fratres? Est et quod doleam tuo nomine, qui bene affectam erga te principem amiseris, quae maritum tibi bonisque omnibus alioqui optime affectum continere poterat in benevolentia pluribusque rebus non plurimum non accommodare. Nihil hic dico de mortis genere aut causis, de quibus varia feruntur. Mihi satis est illud poetae: serius aut citius mortem properamus ad unam. Illius ego animae quietem a Deo omnium benefactore apprecor.
Ex iis, quae supra scripsi, credo te nunc intelligere, quid voluerim, cum scriberem me arbitrari vestrates vicinorum amicitias externorum pollicitationibus esse praelaturos. Sciebam etenim tunc, quid moliretur regina Poloniae, quid item rex Franciae quamque id nullo vestro bono fieret, sed ob id tantum, ut omnia perturbarentur, nec me latebat devi<o>s a fide et protestantes per medium regis Franciae vobiscum tractare super liga contra caesarem et regem Romanorum, ne quid deesset ad complementum maliciae, et, ut gens vestra civilibus inter Christianos bellis assuesceret, quoties illis videretur, possent ex vestratibus habere equitum levis armaturae sex milia, modo in singula capita sex daleros profunderent. In quo et consensisse regem iuniorem Poloniae.
Quae aenigmatice de vere et floribus, Proserpina et Gadibus scribis, ea ita intelligo reginam Poloniae velle efficere matrimonium inter regem iuniorem Poloniae et filiam regis Franciae, qua re parum movemur, nam rex Franciae ambit pro filia sua generum filium caesaris, a quo caesar non abhorret.
Caesar, cum ex Traiecto ad Mosam solveret cumque postea Luxemburgi esset adornans profectionem ad conventum Ratisbonensem, optima fuit valetudine, verum mense Decembri et Ianuario praeteritis laboravit aliquantulum podagra nec ulla fuit mentio in eius maiestatis aula de aliquo alio malo. Quod vero sit illud, quo iunior vestra regina periit, aveo scire.
Wormatiae audio sine fructu tractatum fuisse. Quid Ratisbonae fiet, eventus declarabit. Audimus hic caesarem, cum Spyra transiret, cum lantgravio Hassiae fuisse diu collocutum atque item cum illustrissimo electore palatino, sed quibus de rebus, incertum. Utinam huiusmodi colloquia pacem aliquam firmam et solidam inducere queant, ut Thurcarum conatibus obviam eatur.
De quadrimestri ducis Prussiae mora in Germania nihil boni ominor. Sane necessum est sub illo saxo aliquem latere scorpium, adeo satagunt protestantes rerum suarum fierique non potest, quin gravia alia moliantur aliquando in lucem eruptura.
De captivitate miserabilis ducis Henrici Brunswicensis variant sententiae. Alii fidem protestantium accusant dicuntque contra promissa captum, alii ipsius facilitati et credulitati fortunam hanc imputant, quod inconsiderate nimium sese hostium suorum fidei crediderit, alii necessitatem incusant, quod defectu stipendii miles in officio diutius contieri non potuit, hinc desperatione ductum et ne ab illis hostium potestati dederetur, praevenisse. Sane constat in ipsius castris fuisse cohortium ductores annuo stipendio adversae parti obaeratos, quod mirum non est, militem enim nulli adhuc domino addictum, sed exspectantem a Gallorum rege stipendium. Ipse egenus et extrema tentare volens quibusdam ex ductoribus pecunia corruptus variis artibus impulit, ut, donec ea pecunia afferretur, sibi extorri adessent in recuperatione amissae ditionis suae, ita tamen, ne hoc praetextu adversus provincias eorum, qui eum deiecerant, ducerentur, se illis ita addictos, ut adversus eos militare nulla vellent ratione. Quo factum est, ut cum illi suas quoque copias contraxissent copiamque pugnae facerent, haud quaquam illi tutum fuerit de eventu periclitari. Nec desunt, qui ducem Mauricium Saxoniae incusent, quod ille se quasi fideiussorem pro aliis praebuisse dicatur, fore, ut si se aliorum arbitrio crederet, ditio ei integra sub paucis iisque tolerabilibus condicionibus restitueretur, illum huiusmodi assertioni confisum de spe decidisse.
Quae an talia sint, ipse sane ignoro, fuere tamen superioribus mensibus viri nobiles plerique, qui ista haec vera caesari asseruere. Ut vero effrenis haec licentia protestantium nobis placeat, haud sane dicere possum, neque enim desunt, qui temere non putant hanc Camarinam, etiam ut maxime displiceat, movendam, propterea quod opibus, potentia et confoederationibus plurimum crevere quodque pauci sint in Germania, qui potentia aliquid adversus illos valeant, ut etiam sint infensissimi. Praeterea quis caesari nostro consulturus esset, ut tot bellis si non attritus, at sane non integer dubia fide vicinorum regum et populorum Germaniam armis aggrediatur, etiam si iustissimae aequissimaeque, cur id facere debeat, urgeant causae? Quis etenim talis belli sperandus esset exitus alius, quam confusio, aut quod interim Gallus, qui nulli deest occasioni, quae damno nobis esse potest, fatigato caesari irritatis adversus eum Germanorum maxima ex parte pectoribus immineat, aut Thurcis ex nostra discordia paretur aditus in penitiora Germaniae? Cumque causa haec publica sit et caesari cum singulis regibus communis, quibus periculum manifestum instare nemo nescit, si pro libidine liceat aliquot ex ipsorum subditis regium ius sibi vendicare regiamque auctoritatem pro libito interpretari atque haec fiant per istos et adhuc graviora, nemo tamen regum recenti exemplo, uti obviam ea tur, aut admonet, aut magnopere curare videtur. Quid itaque facere velles caesarem solum, qui ex ceteris regibus subsidii nihil exspectare, a nonnullis etiam metuere sibi debet? Et haec a me et ex me discursa, quando ita voluisti, Deus forte alia facere poterit. Quicquid id sit, caesar omnia prudentissime, id est patienter, ferre videtur profectusque est in Germaniam inermis et cum inermi aulico sodalitio pro corporis sui custodia duas tantum alas equitum nostratium secum ducens, cum prius ad famam magnarum copiarum falso confictam a protestantibus conscribi coeptae fuerint plurimae cohortes peditum diversis in locis transitum maiestatis ipsius, uti ferebatur, impediturae. Quod tamen haud successit, quia missi ab eis ad caesarem tunc Traiecti ad Mosam agentem Februario mense praeterito renuntiaverunt ipsius maiestatem inermem pacatamque ad se accelerare. Quod et accidit.
De rebus Hispanicis deque Ferdinando Cortesio, Philippoque Hutteno nonnullisque aliis, qui sibi in Indiis domicilium statuere, nihil hactenus aliud ad nos allatum fuit. Ceterum uxor serenissimi domini Philippi primogeniti caesaris filia fuit huius Ioannis regis Portugalliae ex domina Catharina sorore caesaris. Mortua est autem mense, ni fallor, Iunio anni MDXLV relicto filio, qui caesarem avum facit estque adhuc superstes. Rex Galliae unicam habet filiam Margaritham aetatis viginti quattuor annorum, nam prior Magdalena iampridem Iacobo Scotorum regi nupta sine liberis mortua est. Et is quoque Iacobus rex cum Anglis infeliciter congressus sive ex vulnere, sive taedio animi, sive ex frigore in transitu fluminis, dum fuga sibi consulit, contracto ante triennium defunctus, ex secunda uxore, quae filia est ducis de Guyse ex stirpe ducum Lothoringiae, quae priorem habuit maritum ducem de Longeville, qui in obsidione Ticini anno MDXXIIII mortuus est, unicam reliquit filiam materno nomine Mariam, quae alitur in spem regni Scotici videturque cessura domino Edoardo filio huius Henrici Octavi Angliae, Franciae et Hyberniae regis, quo insula Britannia civili quasi bello defuncta reliquum tempus quiete transigere possit. Caesari autem nostro duae sunt filiae, quarum natu maior nuptura dicitur serenissimo domino Maximiliano serenissimi domini Ferdinandi Romanorum, Hungariae, Bohemiae etc. regis filio, minor autem natu addicta est filio maximo natu serenissimi Portugalliae regis compensatis, uti reor, dotibus eius, quae serenissimo domino Pilippo nupsit, atque huius. Porro praedicto serenissimo Portugalliae regi duae adhuc sunt filiae nubiles, quarum nomina memoria non teneo, sed filius praeter unum nullus. Habes de sobole principum, quae scire voluisti. Sed oblitus sum delphino Franciae filium esse unum et filiam, quae nunc sextum, nisi fallor, aetatis mensem ingressura est, filius autem iam trimus est.
Reverendissimo et illustrissimo domino Georgio ab Austria episcopo Leodiensi ex Anglia reversus post Pascha tuas dedi litteras, quas summa cum hilaritate recepit et ad eas se responsurum esse pollicitus est, sed ab eo tempore mihi non est visus. Neque enim multo post, quam reversus essem ex Anglia, in Zelandiam remissus sum fama adventus quarundam triremium Gallicarum in insulam Valachriam, sive insulae illius explorandae studio, sive tempestatis magnitudine adactae, cum in Oceanum ex freto, quod Galliam inter et Angliam iacet, abreptas Lybonothus vehementior alioqui in Scotiam Norwegiamque propulisset. Utcumque sit, ad invisum hactenus navis genus longeque a nostratibus diversum principio perturbati sunt insulanorum animi media in pace degentium, tum suspicio accessit, ne plures eo confluerent, erant enim aliae viginiti quinque in freto adversum Anglos et numquam non debent nobis suspecti esse Francorum conatus. At supervenientibus illustri domino Maximiliano a Burgundia domino a Beveris et me facile coaluere insulanis fiducia sui et contemptus Francorum, qui nihil hostile moliti et a nobis amice habiti post octo dies abiere nec multo post inter eos Anglosque pax coaluit.
Illustri domino Pratensi tuo nomine plurimam dixi salutem. Is vicissim resalutat et bona apprecatur omnia. Praeter hunc ex veteranis caesareis, quibuscum nobis olim consuetudo familiarior fuit, superest nullus dominis de Courbaron et Courrieres semotis.
Dylfus adhuc agit in Anglia, cui provinciae per triennium deputatus est. Is podagrae febrisque doloribus vexatus meritam habet, quominus scripserit hactenus, excusationem, quamquam alioqui in hoc officii genere perquam diligens et sincerus amicus.
Quod in scribendo tibi accidit, idem mihi usui venit, ut non uno tempore scripserim, sed fuerit interrupta subinde manus urgentibus do mesticis aut aulicis negotiis. Fratribus tuis dominis Bernardo et Georgio uti amicissimis mihi fratribus felcitatem apprecor eam, quam mihimet meisque, et Deum precor, ut in hac vita et in altera votorum illos compotes faciat, idem etiam ut assequantur sorores, neptes nepotesque tui, quibus singularem asscribo salutem et commendationem mei.
Structuram castri Gandensis cum tempore fieri curaturus sum. Est sane opus ingens et plane caesareum. Talis est rerum vicissitudo. Ante mille annos constructa fuit eo loci arx, quae postea gente nostra per divum Amandum ad fidem Christi conversa in monasterii usum cessit, cui divus Bavo Hasbaniae (quae nunc est Leodiensis dioceseos fertilissima pars) comes ex praedone monachus factus summa praefuit cum sanctitate. Et nunc rursum locus ille in formam arcis redactus est monachis mutatis in canonicos atque ad Collegium Divi Ioannis transmissis, ubi nunc divinum officium devotissime celebratur. Ceterum abbati, qui hanc mutationem aliquot annis prius, quam de castro ibi struendo caesar cogitavit, Romae procuraverat volens ex monachis canonicos facere, cum alii ex canonicis mallent monachos, digno praemio affectus est, gestare enim solus cucullam cogitur. Sed qui illo defuncto successurus est in dignitatem, is non abbas aut cucullatus erit, sed propositus vocabitur incedetque, quo alii, habitu.
Hospes tuus Gandavi adhuc superest, quantumvis senex. Michael de Vriendt uxorem duxit, dominus Scardauw, dominus de Huele, dominus Carolus Utenhovius adhuc supersunt atque abbas Sancti Petri, item Triest, qui tibi inservivit, atque haud scio, an plures. Eorum nonnulli ruri familiam curant postpositis urbanis curis, uti dominus de Huele et Carolus Utenhovius. Vivit et non procul inde dominus Iacobus de Scorisse dominus de Beveres naso porcino, quem nosti, qui relicta tandem militia uxorem duxit filiamque unicam habet. Is nuper de te me percunctatus est precatusque, ut suo nomine plurimam salutem et sui commendationem asscriberem. Adolphus vero a Scornaco, qui et bacularius quondam meus tandem evasit in doctorem atque effectus canonicus Traiectensis ad Mosam sua sorte contentus philosophatur ab ambitione et cupiditate vacuus. Solus Levinus Panagathus aulae immoritur taedio, uti multi putant, uxoris, quae parum honesta agit fama.
Dominus Wolfgangus Haller recte valet factusque est oeconomus serenissimae reginae Mariae proque eius sollicitandis negotiis crebro fuit in Hungaria, et nunc quoque propter eadem Ratisbonae agit apud caesarem. Liberos habet ex uxore superstite quinque, unum scilicet filium et filias quattuor.
Illustris dominus marchio nunc dux Arscoti recte valet. Filios habet tres, quorum maximus natu uxorem habuit filiam ducis de Guyse, sororem reginae viduae Scotiae defunctam ante annos tres. Duo alii aluntur unus a caesare, alius a Ferdinando rege, filiam autem, quam unicam habuit, uxorem duxit illustris dominus Maximilianus a Burgundia dominus de Beveris, ex qua nullos dum habet liberos.
Dominus de Berghen, quem novisti, Anthonius Ioannis filius marchio factus ante quadriennium mortuus est relictis filiis tribus et filiabus duabus, nisi fallor, quarum una superiori anno maritum amisit comitem de Arenberghe, filium illius, quem vidisti generum domini Florentii de Egmonda comitis de Buren et Yselstein. Filiorum qui natu maximus est, optime in litteris et moribus institutus annum agit decimum nonum neque adhuc ad matrimonium convolavit.
De Coloniensi archiepiscopo nihil audio memorabile, nisi quod ubique suam seminat reformationem, quam nescio, an videris, si tamen non vidisti, mitto ad te videndam, prodiit, uti audio, ex officina Bucheriana, e qua nihil boni prodire posse mihi persuasissimum habeo.
Reverendissimo cardinali Moguntino successit in sedem quidam ex canonicis ex familia nobilium de Hawssenstein, qui fratrem habet commendatorem Confluentinum Ordinis Teuthonicorum et Machliniensem, vir, uti audio, bonus et doctus, sed mihi ignotus.
Gheldrenses optimam caesari fidem servant suntque sub ipsius maiestatis ditione omnes opulenti et proinde praeteritum statum rerum damnant, praesentem laudant, ii praesertim, quibus aliquid est peculii. Reliqui, militiae studiosi, caesarem habent, sub quo militent, et bellis atteruntur, unde in futurum quies provinciae sperari potest. Alit et caesar in eo ducatu alas equitum duas, quarum uni, quae ex Gheldrica nobilitate tota constat, praeest Martinus a Rossum ex hoste et persecutore factus acerrimus partium nostrarum propugnator, alteri praeest dominus de Cornetz, quem nosti, qui domino de Hoochstraten patruo successit in comitatum de Hoochstraten estque Gheldriae gubernator. Ea autem ala partim ex Gheldris, partim ex nostratibus constat. Urbes illius ditionis solitis vivunt legibus neque quicquam ibi per caesarem immutatum est, quo brevi fiet, ut intra paucos annos nulli provinciarum devotione et fidelitate cessura sit.
In ducatus Mediolanensis gubernationem defuncto marchione Vasti Aymonis successit dominus Ferdinandus a Gonzaga Siciliae paulo ante prorex manetque ducatus ille sub caesare pacificus neque aliud quicquam scriptu dignum de eo occurrit.
Quid de principum conventu sperare aut de concilio Tridentino debeam, non habeo. Feruntur Tridentum ex Galliis proficisci episcopi nonnulli, ex nostratibus Cameracensis et Tornacensis aut profecti sunt, aut brevi proficiscentur. Dominus Deus Ecclesiam suam conservet et stabiliat, ut tandem exstinctis pravissimis dogmatibus, quibus – pro dolor – inficitur, redeat ad puram genuinamque pietatem conversis eius perturbatoribus.
De illustrissimo domino Ioanne Alberto marchione plane nihil audio. Fuit in aula caesaris superioribus annis Mariangelus Accursius avide de me, uti audio, percunctatus, sed, nescio quo fato, afui neque a me visus est. Agebat alioqui oratorem civitatis suae Aquilae, ubi illum intelligo familiam ducta uxore instituisse. Et hactenus ad litteras. Veniam nunc ad schedam.
Serenissimae reginae Mariae commendationes tuas feci. Quae certe tui est amantissima avideque audivit recensentem nonnulla capita epistulae tuae non ignara interim eorum, quae et apud vos et alibi fiunt. Hispanorum militum insolentia sicubi, certe in Hungaria, nota esse dicitur. Sed quid facias? Eadem est omnium fere militum ratio idemque vivendi, hoc est grassandi, modus.
Thurcarum expeditio adversus Georgianos dilata est, uti mihi dixit dominus Gerardus Veltwyck, videturque dominus illorum ad pacem quam bellum magis intentus, utcumque tantum annuae indutiae coaluerint, nam idem Gerardus noluit longiores.
Miror de rege iuniore Poloniae annatis inhianti, non enim facile pontifex hanc partem sibi adimi passurus est, exemplo tamen regis Angliae induci posset. Periculose tamen vobiscum agitur, si haec metuenda vobis sunt. Reor non deesse, qui frigidam suffundant, quibus tamen quam periculosum, immo exitiabile, sit aurem praebere, plurima sane docent, quae permovere deberent principes praefectos rerum.
Cum illustri domino comite Burensi nondum loqui datum est, litteras tantum misi quaeque scribenda ad eum duxi, litteris meis inserui. Spero illum brevi in aulam venturum, tunc fiet, ut de singulis profusius.
In libello Archinti, quae inseruisti, insita inveni, pro quibus et memoria uxoris liberorumque et nepotis nomine gratiam habeo, quibus haec servantur. Ceterum haud scio, an simulacrum unius de triginta, pro quibus Dominus noster Iesus Christus venditus fuit, archetypo respondeat, quia inscriptio unius tantum est vocis sine nomine, cognomine aut praenomine, quae tamen in aliis nummis exspressa videmus. Quare rogo, ad me perscribas, si aut archetypum videris, aut auctores habeas certos, quorum assertioni fidendum sit. Ego sane ubi primum nactus otium fuero licebitque aut Bruxellae aut Brugis, ubi domos habeo, aliquantisper haerere, examinaturus sum, an pondus cum nummo, hoc est, ni fallor, asse aut decem denariis conveniat, aut quantum ab illis discrepet.
Germanicae naeniae, quia pietatem et Christianismum sapiunt praeter eruditionem, mihi apprime placent scienti, quaecumque ex vicinis vestris prodeunt, longe esse diversa, quippe a monachis transfugis aut sacerdotibus sacerdotii desertoribus composita sunt. Inter quae unius me subit recordatio, quod scilicet de Gheldrorum erga caesarem devotione subdubitare videbaris, id per quemdam olim sacerdotem Gheldrum, qui apud marchionem Albertum Brandeburgensem quondam ordinis militaris Teuthonicorum magistrum agit, fieri. Qui gentem eam parum constantem esse et fore ob id somniat, quod ipsi non sit liberum ad eam redire, alioqui poenas meritas luitur , cumque apostata omnis sit ordinis sui hostis et iste quoque impurus sacrificulus ceteros ex suo sensu metitur, cum non sit inter nostrates gens ulla magis abhorrens a novis istis dogmatibus, quam Gheldrica, nec veterum caeremoniarum observantior, paucis, dico, seclusis, quorum improbitas aliorum probitati haudquaquam timenda est.
Encomium quondam Petri Gamerati Gneznensis archiepiscopi et episcopi Cracoviensis doleo missum ex Gedano non esse, ut ex eo tanti Sardanapali vita clarius haberetur. Id, spero, cum tempore mittes ad Lazarum Tucher.
De iis, quae tum ad te perferebantur de caesare, cum litteras eas scriberes, scio pridem te veritatem intellexisse, morbum scilicet, quo caesar tunc laborabat podagricum fuisse nec maiestati ipsius ulli impedimento fuisse, quominus postea iter continuarit, sed quae adversa maiestati ipsius sunt, pronis istic auribus audiuntur, praesertim vero, uti ais, a sectariis. Et haec ad schedam tuam.
Veniam nunc ad nostratia. Ex Anglia sub Pascha redii invenique reginam Mariam Bincii, quod oppidum est Hannoniae tribus a Berga miliaribus nostratibus superiori bello a Gallis infeliciter temptatum, licet nec arte, nec natura munitum unicum haberet peditum vexillum praesidio ibi locatorum conatique essemus, nonnulli ex nobis, paulo ante civibus persuadere, ut reliquias sanctorum Ursmari et sex aliorum, quorum illic celebris memoria una cum supellectile, quae gratissimum illis esset, ad alia loca magis munita conferrent, quod facere noluer[unt], sanctorum precibus se superioribus bellis stetisse et tunc staturos confidentibus, quod ita etiam evenit. Nam cum mense Augusto anno Domini MDXLIII-o rege Francorum ditionibus nostris imminente captoque Landreciaco in Hannonia delphinus et Aurelianensis dux sumpto trium dierum commeatu machinisque aliquot bellicis, veluti ad certam victoriam eo contenderent, unius tantum noctis itinere a maioribus castris distans, foede inde repulsi multis interfectis magno cum dedecore inde reiecti sunt nullis aliis quam civium praefatique vexilli viribus, nam sub id tempus omnes copiae nostrae in terram Iuliacensem ad solvendum obsidione Heinsbergum contenderant nec tam cito post habitam victoriam in Hannoniam reverti potuerant, unde Francis spes posse ex nostris imparata aliquot loca occupari, quod secus fuit. Haesit eo loci maiestas ipsius reginalis eo libentius, quod caesar eam urbem illi dono dedit cum adiacente praefectura, in qua sunt silvae, montes, prata, fontes et campi apertissimi, ubi et praedicta ipsius reginalis maiestas domum magnificam ad instar magnae arcis suis impensis struere est aggressa atque non procul inde ruri villam. Loco commodissimo post exanclatas molestias huius regiminis tandem reliquum aetatis insumere intendit. Interim mihi subin[de] alio atque alio fuit recurrendum, quae res impedimento fuit, quo minus prius ad te scripserim. Aliud vero nihil hic praestolamur, quam nuntium de successu rerum caesaris in conventu Ratisbonensi, in quem putantur pauci pricipes conventuri.
Inter Anglos Francosque diebus superioribus pax convenit. Condiciones celantur, nisi quod caesar ab utroque rege in ea comprehensus dicitur una cum gente Scotorum. Utcumque tamen utraque gens easdem condiciones latere vult, prodeunt tamen in lucem et sunt sequentes: Inter utramque gentem arma cessent, pax sit, amicitia coalescat, exerceantur commercia. Anglus oppidum Boloniam cum iis locis, quae ad orientalem fluminis, quod in pede montis prope Boloniam fluit, ripam sita sunt, octennio servabit. Tunc Gallo liberum erit vicesies centum milibus coronatorum uno die persolvendorum loca ea ad se recuperare. Interim idem rex Gallus annuam pensionem sive tributum Anglis dari solitum, centum scilicet milium coronatorum, alii quinquaginta tantum putant, eisdem bona fide persolvet. Scotos Gallus ad pacem hortabitur eam, quae superioribus annis inter Anglos ipsosque Scotos concepta fuit, cui stare Angli parati sunt.
Haec capita eius pacis.
Qua facta invitatus est rex Anglus a Franco, uti filiam delphini iam pridem natam, sed in eum usque diem baptismo reservatam, e sacro fonte susciperet. Ad quod obeundum ex purpuratis suis unum misit nec multo post praefectum maris sive admiraldum, a Gallo autem vicissim admiraldus Gallicus in Angliam missus est ibique summo cum honore susceptus. Sed Anglus non solum non desinit a munienda Bolonia, sed novas arces novosque portus in litore suis armis parto aedificat haud obscuro argumento haud quaquam sibi in animo esse Gallo eam ditionem restituere, aut quia put[a]t tam ingentem summam pecuniae Gallo difficile fore uno die persolvere, aut quia nondum coaluit animis concordia, quamquam verba pacem sonant.
Dum haec fiunt, inter duos Hispanos, quorum alter regi Anglorum constanter servivit, alter ab illius stipendio sese subducens cum Gallis militavit, duellum in Francia commissum est pro altero stantibus Anglis pro altero Francis, et quamquam Hispano Anglo omnia iniqua oblata a Francis {oblata} fuere, nimirum equus ineptus, armatura difficilis et provocanti insolita, magno tamen animo proelium aggressus Hispano Francum stravit vicitque ingenti cum gloria Anglorum, dolore iraque Francorum.
Quin et iis diebus in extremis oris limitum nostrorum contra Gallos loco aperto atque hactenus incognito, aptissimo tamen ad coercendas Gallorum invasiones in Eburonibus, serenissima regina nostra novum oppidum, ubi nulla umquam domus ste[terat], molita est, quod a suo nomine Mariaeburgum vocavit. Id totum hac aestate magna ex parte ex lapide absolvetur eritque et natura et arte fortissimum, ut nulla ibi vis a Gallis timeri possit. Inter quod ipsosque Gallos intercedit silva quattuor miliarium latitudine densissima, ad cuius exitum Galli arcem, qua meridiem spectat, nos, ubi septentrionem, oppidum locavimus.
Haec sunt, quae apud nos aguntur, quae ad Reverendissimam Dominationem Vestram eius exemplo provocatus nolui omittere, quin perscribere[m]. Cui me uti patri obsequentissime commendo addicoque precorque Deum, uti preces eius irritas non faciat. Amen.
Datae Bincii Hannoniae, die XII-a mensis Iunii(!) anno Domini MDXLVI-o.
Eiusdem Reverendissimae Dominationis Vestrae humilis et obsequent[issimus] filius Cornelius Scepperus