Reverendissimo atque Illustri Domino, domino Ioanni de Curiis Dantisco episcopo Culmensi ad ecclesiam Varmiensem postulato etc., domino meo perquam colendo

Reverendissimo atque Illustri Domino, domino Ioanni De Curiis Dantisco episcopo Culmensi et ad ecclesiam Varmiensem postulato etc. Iacobus Gratianus Alderetus salutem plurimam dicit.

Accepi litteras tuas, Praesul Reverendissime, quae mihi gratiores et iucundiores fuerunt, quo magis expectatae. His ordine, ut videre velle, respondebo. Primo quod Isabellam socrum incusas ad tuas litteras connivisse filiamque tuam vendere voluisse et reliqua, quae de multis criminibus unum reprehendis, nihil ad me attinent, qui contemplatione tui omnia candido sinceroque animo agebam, non ex compacto, ut reris, quasi ego illi suaderem, ne tibi petenti filiam redderet et alia, quae ne per somnium quidem cogitavi, persancte iuro. Hoc item contestatum vellens, me nullas hactenus litteras tuas vidisse praeter ultimas illas socrui Isabellae redditas triduo ante sponsalia mea, quibus aliud fortasse astu agens, alienam filiam tuam dicebas. Quod Isabella iniquo animo accipiens indignatione rei percussa, flens obtestansque, dum se de hoc apud me expurgaret timens, ne a proposito resilirem, iussi illam aequanimem esse, cum vel a me uno falsum convinceretur, qui citius deieraturus eram me non esse Gratianum, illam autem Isabellam, quam puellam tuam non esse, adeo iudicio omnium, qui te noramus, non solum facie gestu incessu et reliquis corporis lineamentis, sed mehercle moribus et cogitationibus te refert. Proinde huius rei secura, cetera ad Germanos referret, quibus cum ipse insciis matre et filia coniugium tractabam, ad quod iam inde a principio ab ipsismet Germanis instigatus et allectus eram. Qua de re Deum Optimum Maximum scrutatorem cordis et renum hominesque ipsos mihi tibique notos opere magis, quam verbis, sum testificatus. Nempe haec omnia eo tendunt, ut dicas assensu tuo exspectato oportuisse. Quem si hactenus exspectassemus, priusquam litterae nostrae ad te pervenissent, priusquam responsum et assensum, quem dicis, habuissemus, iam mater perditissima filiam perdidisset, si non alias, at certe moribus corruptis, cum praecipue in ea esset puella aetate constituta, quae posset vel ad vitia apud matrem pessime moratam, vel ad virtutes apud optimam socrum, qualem nunc habet, facile informari et habitum sumere. Alioquin exspectaturus eram aequo animo istum consensum, si recte memini per meas primas litteras abs te petitum, quas trinis exemplis fateris accepisse, maxime cum tunc temporis filia tua id esset aetatis, quae me non ad amorem et libidinem propter formam, sed potius ad misericordiam sui propter pietatem Christianam paternamque amicitiam simplicitatemque morum invitare potuisset. Quibus et aliis id genus, dum modis omnibus prospicio, nullis sumptibus peperci idque cum vilius a matre pessima pauperrima pecuniaeque avidissima emere in concubinam possem, quam in coniugem redimere. Siquidem invitus dicam id, quod ab aliis malim acciperes: ab eo die, quo primum Isabellae socrus domum hospes sum ingressus, id est ab hinc duobus annis, mille fere ducatorum sumptus feci in alendis utrisque cum familia, in ducenda uxore, in elocanda matre a me tantum vestibus suppellectilibus utensilibusque adiuta, et aliis expensis faciundis, quas mihi subire necessum fuit cupienti tuo meoque honori satisfacere. Hinc nimirum est aut nusquam alibi, quod filiam tuam sponsam mihi per annum et apud matrem meam in vico agentem ducere de more distulerim et modis legitimis, id est in facie ecclesiae, matrimonium celebrare. Quod iam Deo auspice et Virgine Deipara, ut tibi morem gererem, in vico nostro Pozaldes in publica ecclesia magnifice et sumptuose ad XII Calendas Iunias celebravimus convocatis ad nuptias Germanis, consanguineis affinibus et amicis omnibus atque adeo universo populo, quantuluscumque est. De coniugis institutione nihil est, quod labores, quandoquidem iam inde a festo Divi Petri, quo die a domo materna abducta ad hospitium Fuggerorum, ubi sponsalia celebravimus, tradita matri meae fuerit sitque apud illam perpetuo in vico, ne latum quidem pedem discedens. Quae ab eadem informata ad omnes actus vitae honestissimos per omnia socrum aemulari studet. Qua de re mater ad te scripsit et in praesentia scribit. Sed quoniam tibi non iniucundum auditu fore arbitror, accipe quibus exercitiis filia tua apud matrem meam diem transigat. Mane simul atque experrecta est vel a matre apud quam dormit excitata, id fit ad sextam fere, surgit e lecto flexisque genibus ante altare, quod in cubili habet, agit gratias benignitati Divinae pro beneficiis in se collatis preculas aliquot ore iaculans. Postea a matre compta et ornata incipit recitare in horis Officium Divae Virginis ad illam horam, qua pulsatis nolis de more patrio ad sacrum vocantur. Tunc mater et ipsa templum petunt rebus sacris operam daturae, a quibus illae totum diem felicem auspicantur. Domum reversa sumit ientaculum, inde ad munia domestica obeunda se confert, acu vel suens aliqua vel pingens, tametsi hoc parcius mater permittit propter caesios oculos, quibus illa parum prospectans non satis assequitur. Deinde revocata ad prandium cum matre et sororcula accumbens sumit illud frugale sane et moderatum, quale solet esse viduarum honestarum, quibus nihil opus lege Faunia. A prandio lusu quopiam honesto animum laxat cum sororcula mea sacris initianda coetanea sibi, quam sociam et sodalem iucundissimam omniumque rerum participem sibi assumpsit, delectata nimirum similitudine studiorum iuxta illud Plutarchi:

Hora tertia pomeridiana utraque ad studium litterarum evocata, a puero consanguineo nostro ducta, per unam aut alteram horam in litteris detinentur vel libros aliquot graviorum auctorum et moribus convenientissimos legendo, cuiusmodi est Vives De institutione feminae Christianae, Hieronymi epistolae et alia huiusmodi aut certe calamo pingendo characteres meos imitatur. Qua in re quantum profecerit, ex epistolis ipsius autographis ad te missis potes conicere, cum antea apud matrem Isabellam plane rudis omnium harum rerum esset. Postea linum calathosque reposcens sumpto colo cum sororcula certatim contendit, utra prior pensum absolvat carmina aliqua Hispana ore cantillans, per quae nimirum labor fallatur decipiaturque. Finita cena iubentur a matre, tum ipsa, tum sororcula, in codice Evangeliorum aut Vitis Sanctorum Patrum aliqua alternatim recitare, donec hora evocat ad cubandum. Ibi rursus ante altare, candelis cereis incensis, preces aliquot Christo et Divis peculiares effundit. Deinde lectum ingressa media inter matrem et sororculam cubat, ubi etiam dictante matre conceptis verbis aliquoties Orationem Dominicam et Salutationem Angelicam proferunt, dum a somno paulatim obrepente opprimitur. Sicque omnes suaviter dormiunt, quoad iam super oceano venit a seniore marito flava pruinoso quae vehit axe diem. Atque ad hunc modum filia tua instituitur et educatur apud matrem meam, feminam honestissimam et prudentissimam et quae iuxta Homerum: ἤδη τά τ᾽ ἐόντα τά τ᾽ ἐσόμενα πρό τ᾽ ἐόντα ac plane viraginem. Cuius ingenium vel ex hoc conicere licet, quod in expeditione belli Navarrae, cum maritus praefectus tormentorum et machinarum bellicarum aeger pedibus in proelio adesse nequisset, ipsa viri munia obiens totum exercitum regis armis ad bellum instruxit ita sapienter, ut nihil ab ea desideraretur eorum, quae maritus sanus et volens posset praestare. Rursus cum Hispania bellis civilibus et intestinis discordiis laboraret, suasit marito, ut spretis factionum auctoribus, a quibus magnis praemiis invitabatur, caesaris partes decoris sui memor sequeretur. Ipsa patriis bonis et fortunis posthabitis honestati et decoro per tela per hostes maritum secuta ad duces regios se contulit, a quibus et postea a caesare tum vir, tum ipsa, laudati praemiis etiam affecti domum sunt reversi. Post mariti obitum, cum se rus ad vitam quietam contulisset, evocata ab augusta coacta fuit munus administrare, quoad filius per aetatem capere posset.

Haec idcirco ad te scribo, ut cognoscas, apud qualem socrum filia tua vitam degat. De stipendio regis in aula dicis Fabianum mecum acturum, quem per litteras ultro citroque missas tantum novi. Iam pridem ille ad vos rediit negotiis, ut audio, ex sententia confectis. Quare in hac parte nihil est, quod tua opera et adminiculum laboret, nisi forte quid amplius serenissimus rex in hac augustae aula habeat, quod a me velit curari, vel saltem cupidus rerum novarum optarit a me saepe ad se scribi, quae apud nostrates cotidie nova habeantur vel ex Indis, vel alicunde. Pro quibus stipendii vel potius beneficii nomine aliquid mihi quotannis conferret. Hoc autem ideo dico, quod mihi perpetuo propter meum munus in augustae aula sit agendum, a qua caesar plerumque abesse solet.

De socrus Isabellae coniugio credo te certiorem factum per me et Germanos omnes, quod tamen altius repetam. Posteaquam filiam tuam a matre abductam in vicum ad domum matris misi, ubi nullus esset castis iuvenum corruptor in agris, coepi studiosius socrum observare quam antea, honores maximos illi habens, quibus vel invita redundaret. Proinde curabam optimas quasque matronas et feminas ad illam frequenter commeare, quae sese de industria ingerentes ducebant ad templum ac reducebant domum, subinde illi referentes timorem Dei, proprium decus et alia, quorum exspectationem sustinebat, cui necesse erat respondere, cum me generum affinesque honestissimos per filiae conubium nacta esset. His atque aliis hoc genus salubribus monitis, cum illius animum alioquin depravatum correctum et castigatum quadamtenus animadvertissem, ipsamque Isabellam magis dicto audientem et reverentem me conspexissem, decantavi illi Pythagorae sententiam, quam Plutarchus in commentario de exilio refert: έλου βίον τον άριστον ηδυν δε αυτον συνήθεια ποιήσει. Cui opera consilio re non eram defuturus. Itaque partiti officium secundum diffinitionem Tullianam ex duobus honestis et utilibus utrum honestius et utilius, an quod in aula apud aliquam comitissam ducissamve aut alioqui excellentem dignitate matronam haberet locum, quod mihi non erat admodum difficile, an quod nuberet marito, quem honestiorem et commodiorem despiceremus. Superius displicuit, quod aetas adhuc integra facies honesta mores lasciviores viderentur refragari, praecipue cum vita licentiosior non cotinuo posset reprimi ad tam subitam mutationem faciendam, ex domo libera ad claustrum honestissimarum matronarum, quod aliam vitam adfert, alios mores postulat. Itaque cum videretur facilius marito quam dominae quantumvis gravi obsecutura, maritum illi delegimus. Is est vir quidam nomine Martinus Navarrus, oriundus e Navarra, consobrinus doctoris Navarri ius pontificium Salamanticae profitentis, qui primam cathedram, id est primos honores et amplius stipendium ceteris professoribus illic habet. Porro ipse Martinus agit Salamanticae praefectus equorum domini Iacobi de Azevedo filii archiepiscopi Toletani defuncti, tibi non ignoti. Cui pater archiepiscopus redditus decem millium ducatorum reliquit. Hunc ex Italia cum hero suo domino Iacobo redeuntem e bello, iam diu socrui notum, conciliavi ratione et casu in tempore utrumque adoriens, quod rerum omnium est primum. Nam cum ipse dominus Iacobus ex Salamantica huc ad tractandas lites veniret, dominus Ioannes Tavera sobrinus reverendissimi cardinalis Toletani mihi amicissimus et ego convenimus ipsum Dominum Iacobum nomine cardinalis et patrui mei licentiati Aldereti suppremi senatus consulis rogantes, uti coniugium Martini sui cum domina Isabella socru ineundum boni consuleret atque adeo iuvaret. Ille gavisus datam occasionem, qua posset et cardinali et patruo meo licentiato gratum facere eo potissimum tempore, quo suffragio et opera eorum propitia, ut cum maxime egeret, laetus nuntium meum accepit petitis annuens atque insuper illis plura adiecit. Igitur Salamanticam reversus fecit copiam Martino suo redeundi ad praescriptum diem, quo constitueramus nuptias. Venitque Pozaldes ad domum matris, quo ipse iam socrum praemiseram. Ibi postquam omnes convenissemus ad Idus Novembris pulsatis de more campanis aliisque sollemnibus peractis, sponsalia celebravimus, propediem nuptias celebraturi. Quod paucis diebus, quibus haec acta sunt, Salamanticae est factum, quo una cum marito eam deduximus, praetereuntes oppidum Metinae, ubi Germanos omnes tuos amicos in nundinis agentes obiter salutavimus. A quibus haec omnia te accepisse verisimile est, si modo fidem adhibeas auditis. Adeo tibi segnius irritant animum demissa per aures, quam quae sunt oculis subiecta et quae ipse sibi tradit spectator. Agitque in praesentiarum Salamanticae post illa apud maritum Martinum, qui eam amat et suspicit perinde ac si semper castius Penelope vixisset. Saepius dominum Iacobum de Azeuedo saluto per litteras commendans eidem utrumque, itidem facio et ipsos Martinum et socrum iubens de te bene sperare, quam spem illis firmavi, postquam litteras tuas accepi, quibus socrui frugi aliquid a te tuto exspectare promittis. Quod sane nunc re praestare potes semel tantum illis largiens, quanto annuam pensionem a te oblatam redimere posses vel sumptus, quibus eidem eras suppeditaturus. Quandoquidem illa iam nupta non solum rediit ad bonam frugem, sed manet frugi, manebitque ad me recipio, tantisper saltem dum maritus illi superstes sit, vir sane ingenuus optimus et strennuus et qui, ut Plutarchus de Marco Crasso dicit, foenum habet in cornu. Quod autem occupatus sis mittendo auro ad urbem pro translatione ecclesiae Varmiensi, ad quam es postulatus, tibi felix faustumque precor, eumque honorem tibi Deum Optimum Maximum fortunare et augere opto, atque a te pro tua dignitate diutissime administrari.

Venio nunc ad alteras litteras tua manu scriptas, quibus me latere non vis nomine dotis nihil mihi debitum iri matris sponsae potissimum causa. Iam tibi praedictum huius iniuriam me non tangere, sed neque filiam innocentem, quae vel hac felicitatis praerogativa favorem tuum demeruisse potuit, quod praematuri coniugii beneficio a matre se emanciparit liberaretque priusquam in aliquem casum incideret, quo se et genus dehonestaret. Cum praeterea iure divino canonico nec civili, cuius non omnino expertes sumus, filius non debeat iniquitatem patris portare nec alterius parentis odio praegravari, aut ex alterius odio debita naturae privari munificentia. Cuius rei exemplis supersedeo, ne videar verba doctorum tibi referre, contentus unico dicto nostri Senecae philosophi gravissimi, qui in primo libro De Clementia ad Neronem caesarem scribens dicit: Numquid aliquis sanus filium a prima offensa exheredat; nisi magnae et multae iniuriae patientiam evicerint, nisi plus est, quod timet, quam quod damnat, non accedit ad decretorium stilum. Nemo ad supplicia exigenda pervenit, nisi qui remedia consumpsit. Verum cum tuis litteris, aperte rem loquens ostendas te in praesentia ita esse animatum, ut nihil nisi ex mera liberalitate, beneficentia et munificentia tua sis praestiturus, agam tecum aequo et bono, reliquisve p[a]rtibus iuris potius quam iure ipso, teque posthac consumato matrimonio non de stipulatu sed de spontanea pollicitatione appellabo, cum mihi tantum hac tuis litteris caveris, quas domi ceu syngraphas incolumes asservo, tamquam nomen locupletis debitoris, cuius diem caedere gaudeo, venire tamen optarim.

Reliqua omnia a domino Gaspare Vayler accipies, qui omnibus negotiis non solum interfuit, sed profuit, siquidem et domi ipsius hic sponsalia sunt celebrata et nudiustertius Gaspar ipse atque Sebastianus Curz, paranymphus meus futurus Christophorus Curz et alii Germani comitati sunt me per dispositos equos ad vicum usque, suaque praesentia nuptias meas cohonestarunt. Venit et eo ad nuptias ex Salamantica socrus Isabella, quae ad te scribit litteras Hispanas. Quibus inter alia corrigit verba illa mea circumscripta, ubi moneo te semel illi tantum missum ire, quanto annua pensio redimeretur, dicens me nihil determinatum debuisse ad te scribere, qui, si te bene novit, nolles liberalitati aut munificentiae tuae leges praescribi. Proinde quidquid in eandem et maritum quovis nomine erogaris, hilares et gratias agentes accipient. Idcirco a me viginti illos aureos accepturi, tibi debebunt. Per dominum Gasparem Vayler mitto tibi testimonium matrimonii mei et Isabellae item socrus missurus propediem et aliud de nobilitate mei generis, quod tibi fortasse non erit iniucundum. Vale, Praesul Reverendissime, et nobis omnibus, si voles, rescribe etiam Latine perque manus Fuggerorum aut Ioannis Antonii de Taxis, quas litteras scripseris, et alia mitte. Vale iterum.

Vallisoleti, VIII-o Calendas Iunias 1538.

Agnoscis, opinor, manum tui Iacobi Gratiani Aldereti.