Singularis tua humanitas, Praesul, huius aetatis praecipuum ornamentum,
mirificaque animi modestia, qua non minore cum laude, quam eruditione vincis omnes, tantam mihi nunc, quemadmodum antehac semper, ministrat fiduciam, ut Reverendissimam Amplitudinem Tuam, etiam gravissimis istis sanctissimisque occupationibus, quae quidem non sum nescius, quam Amplitudinem Tuam domi, foris, privatim, publice distringant, neniis meis crebris et intempestivis obstrepere non vereor, immo nec iis offendi posse, puto, cum et huc accedit ista corporis tui heroica species ac valetudo felicissima, quibuslibet etiam laboribus facile, par tum animus isto scilicet corpore dignus, εύγενής, id est albus et bene natus, ingens, amplus, tantarum simul rerum capax, dexter, ad quidvis versatilis et tamquam ad omnia factus miraque naturae indulgentia tibi contigisse, ut tam multiplex negotiorum sarcina, quorum pars quantalibet alium quemvis facile obruat, te vix etiam levi sensu perstringat, et usque adeo tibi in promptu, quam velis personam aut exuere, aut sumere parique decoro vel cum purpureis tyrannis agere, vel cum mei similibus infimae classis homunculis plebeia quadam affabilitate uti, ut a<b>sque ulla controversia ingenue fateri ausim Amplitudinem Tuam hac ingenii dexteritate facile quibuslibet huius aetatis pontificibus praeferri posse. Id ipsum in ⌊Aristippo⌋ suo ⌊Flaccus⌋ celebravit –
cf. Hor. Epist. I 17. 23 ⌊omnis, inquiens, Aristippum decuit colorcf. Hor. Epist. I 17. 23 ⌋, sive regali purpura conspicuus incederet, sive cynico pallio sordidatus ingrederetur, quamquam tu quidem inaequalis nusquam, mira quadam harmonia et in amplitudine humanissimus et in humanitate amplissimus. Ergo, cum tuam inquam incredibilem humanitatem perspectam haberem, Amplitudinem Tuam non magnatum optimatumque affatibus modo (quae indies se ultro et plus satis offerunt), sed tressium etiam homunculorum interpellationibus nonnumquam delectari plurimum. Mihique succurreret ista nova corporibus animique tui felicitate fieri, ut tanta tranquillitate summa obires negotia, quanta vix alius quisquam summo in otio versetur – tibi summas occupationes pro ludo esse, maximeque quod cognovi ex Amplitudinis Tuae litteris, quam serena fronte superiores omnes accepisset. Non putavi me modo quoque magnopere vereri oportere eum novum honorem, quo ⌊serenissima regia maiestas⌋ prae ceteris Amplitudinem Tuam (sicut par erat) ornare auctareque dignata est, hisce litteris congratulari. Denique
neque ipsa immoderata ex ea re coepta laetitia, intra suam ipsius (quod aiunt) cut[em] continere se potuit, sed quo protinus in sinum
Amplitudinis Tuae, quicquid esset, re[d]derem, me etiam repugnantem impulit. Tanto enim ex ea re sum gaudio [tan]taque voluptate perfusus, ut in ipso quoque auditu (quid enim manifesta [ne]gem?) gestierim, exilierim, laetum felicemque nuntium proclamaverim. O, diem laetum terque quaterque felicem, non Tibi tantum, sed tuis etiam omnibus, candidissimo notandum calculo. Tametsi mihi numquam dubium fuit simulatque reverendissimum dominum ⌊Mauritium Ferber⌋, antecessorem Tuum [in]decise, id est recte ad superos, ivisse, accepissem, quin serenissimae ⌊regia reginalis[que] maiestates⌋ ob egregias tuas virututes, ob amplissima erga illos merita, ob dis[cri]minosa varia et ultra ipsos ⌊Garamantes⌋ tendentes itinera, quae a secr[etis] eorum per undeviginti (nisi me numerus fallit) annos et apud duos [cae]sares nec orator modo, verumetiam exorator existens, peragrasti, summo[que] studio nec non cunctorum bonorum suffragiis ceu ipsam reipublicae utilita[tem], in praesulem Varmiensem creaturae essent, tamen incredibili laetitia affec[tus] sum, cum id mihi nuntiatum est, tum in litteris Amplitudinis Tuae, tum ab hoc nuntio. G[ratu]lor Reverendissimae Amplitudini Tuae ex animo vereque et, ut debeo, gratulor eum honorem se Amplitudo Tua dignissimum semper praestitit. Ultro delatum et citra ambi[tum] assecutuam esse. Gratulor virtuti atque prudentiae Amplitudinis Tuae, ob laudabilem atque honestissimam de argyraspidis victoriam et triumphum, quae nec ullum Horatianae reliquit sententiae locum.
cf. Hor. Epist. I 6 ⌊Scilicet uxorem cum dote [fi]demque et amicos, et genus et formam, regina pecunia donatcf. Hor. Epist. I 6 ⌋, sed ta[m] fortissimus alter ⌊Achilles⌋ ea per medios ruens hostes, palmam ex ch[ry]saspidarum quoque rapacissimis manibus extorsisse. Est id rarum sa[tis], hoc maxime saeculo, et memoratu dignum, tuis tamen moribus tuaeque [vir]tuti debitum, de iis loquor, qui, cum sint omnium virtutum exper[tes] ac prorsus amousoi kai analfabitoi nec digni, qui Pirithoi pascerent p[ecus] aut tibi matellam porrigerent, eam ipsam dignitatem, non quidem v... ut Amplitudo Tua, sed perinde ac ⌊Iason⌋ ille scelestus sacerdos, magno auri pondere [in] [i]tinere moliebantur. Quales iam complusculi visuntur hac tempesta[te] in ecclesia Dei. Qui cum episcopali dignitate sint summi, morum am...nis et inscitiae dehonestamento sunt infimi. Quibus magna lautitiae [luxu]riaeque cura est, magna virtutis incuria. In quibus episcopi nihil aliud
praeter habitum et nomen qui, quid sit episcopatus, ignorant, instar Phaniae pontificis propter rusticitatem, quid esset pontificatus, nescientis. Conditores ecclesiasticae litteraturae celeberrimi prodiderunt caecum animal Deo offerri, quotienscumque illiteratus sacris initiatur fitque adscripticius militiae religiosi. Dii boni quot caeca animalia quotidie deo dedicantur? Quot Antistites primarii? Quot prothomistae? Quod episcopi caecutientes? Sunt et prorsus talpae, hoc est indocti incultique. Lux enim sacerdotis et cultus, doctrina[2]. Erat autem moris antea in publicis muneribus distribuendis meritorum, doctrinae, probitatis, denique virtutis rationem habere. Nunc vero auro, muneribus opibusque res agitur.
cf. Pl. Truc. 588; Pl. As. 894; Pl. Per. 245; Mart. 8.76.1 ⌊Dic, Praesul ornatissime, amabocf. Pl. Truc. 588; Pl. As. 894; Pl. Per. 245; Mart. 8.76.1 ⌋.
Num venenum aliquod praesentius, num tam terrificum, tamque ex...ndum aliquod malum in hoc ⌊Christi⌋ ovile spargi potuisset, quam haec muneribus corrumpendi consuetudo inter religiosos praecipua? Perspicere licet ex his gravissime offendisse nos Servatorem nostrum, qui gregem suum pastoribus non per ostium intrantibus, sed furibus et latronibus, ut ipse ⌊Christus⌋ eos appellitat, aliunde irrumpentibus tradit, fungentes illo ipso munere, quod idem expressit eodem in loco. Acerrime quoque his comminatur Dominus per misticum illum vatem ⌊Ezechielem⌋:
cf. Vulg. Ez 34 2.3-5.1 vae pastoribus Israhel qui pascebant semet ipsos / nonne greges pascuntur a pastoribus / lac comedebatis etlanis operiebamini / et quod crassum erat occidebatis / gregem autem meum non pascebatis / quod infirmum fuit non consolidastis / et quod aegrotum non sanastis / quod fractum est non alligastis / et quod abiectum est non reduxistis / quod perierat non quaesistis / sed cum austeritate imperabatis eis et cum potentia / et dispersae sunt oves meae eo quod non esset pastor ⌊Veh, inquiens, pastoribus Israel, qui pascebant semet ipsos etc., ac mox subnectens actus eorum. Lac, inquit, comedebatis et lanis operiebamini, et quod crassum erat occidebatis, quod vero aegrotum – non sanastis, quod fractum – non alligastis, quod abiectum – non reduxistis, quod perierat – non quesivistis, etc., sed cum austeritate imperabatis eis et cum potentia, haec illecf. Vulg. Ez 34 2.3-5.1 vae pastoribus Israhel qui pascebant semet ipsos / nonne greges pascuntur a pastoribus / lac comedebatis etlanis operiebamini / et quod crassum erat occidebatis / gregem autem meum non pascebatis / quod infirmum fuit non consolidastis / et quod aegrotum non sanastis / quod fractum est non alligastis / et quod abiectum est non reduxistis / quod perierat non quaesistis / sed cum austeritate imperabatis eis et cum potentia / et dispersae sunt oves meae eo quod non esset pastor ⌋. Verumenimvero, si propius contemplarentur diligentiusque perquirerent, quid sit obire publicum munus aut administrare, intelligerent non ad suam libidinem debere gerere publicum officium, sed suis cupiditatibus publicam utilitatem anteferre et sibi alienae utilitatis procurationem tamquam oeconomo in familia commissam. Nec datas esse tot urbes, tot regna in hoc, ut inde tantum voluptatum suarum instrumenta rapiant. Quapropter, cum haec animad<ver>tere nolunt et tamquam minus necessaria aestimant, gravissimam Deo sunt reddituri villicationis suae rationem et insontes neque in futuro evadent saeculo. Tua autem Amplitudo ab eius contagio longe resiliens muniit semetipsam alexipharmaco doctrinae Christianae eloquentiaque medicamento, quibus nihil potest esse potentius utiliusque[3]. Tua Amplitudo hoc nomine iustis
encomiis a nemine celebrari potest, quod nullos umquam honores obtinere optaba[t], quos non vel propria virtutevel industria se meruisse et ultro delatos esse sciret iuxta recte illud dictum: pulchrius est honorem meruisse, quam obt[i]nuisse. Ac quod mirum magis, apud hunc invictissimum principem vel, ut [ita] dicam, sanctum regem ab ineunti aetate magna in aestimatione manens ... omnino precibus ob assem aliquem (ut ita loquar), ne dicam honorem, serenissimam maiestatem [regiam] (cum eam si quis alius facultatem haberet) sollicitasse tantum abest, [ut] muneribus corrumperet. Nihilominus tamen plus accepisse Amplitudinem Tuam , quam vel a Deo petere vel <a> homine quopiam obtinere desiderass[e] scimus. Siquidem prior illa dignitas in ultimis ⌊Hispaniae⌋ oris age[batur] nec ambienti nec petenti quidem, sed ultro delata est. Quid? Quod et ... totum hoc, quicquid est boni, ita assecuta est, ut nulli praeterquam Iesu suo ..., dein suae ipsius virtuti, industriae et meritis acceptum ferat necesse est, ut hinc etiam nihil laudis sibi vindicare possit fortuna.
cf. Vulg. Io 10 1-2 qui non intrat per ostium in ovile ovium sed ascendit aliunde / ille fur est et latro / qui autem intrat per ostium pastor est ovium; Vulg. Io 10 9 go sum ostium per me si quis introierit salvabitur / et ingredietur et egredietur et pascua inveniet ⌊Isthuc est p[er] ostium ingredi atque publicum suscipere munus, isthuc est pastorem ag[ere]cf. Vulg. Io 10 1-2 qui non intrat per ostium in ovile ovium sed ascendit aliunde / ille fur est et latro / qui autem intrat per ostium pastor est ovium; Vulg. Io 10 9 go sum ostium per me si quis introierit salvabitur / et ingredietur et egredietur et pascua inveniet ⌋. Ob id eam ipsam dignitatem tuam, puto divinitus Amplitudini Tuae delatam, Se[rva]tor ille noster Christus fortunatim promovebit. Gratulor praeter[ea] non minus tuis omnibus, quos cum semper morum innocentia decora[tos], nunc etiam honoris claritate et muneris auctoritate illustrabis. Gratu[m] etiam plurimum, quod nunc Amplitudini Tuae leges ac materia data sit exercend[ae] virtutis suae, ut quae antehac voluerit prodesse quam plurimis, nunc etia[m] possit ob auctoritatis accessionem. Atqui gratulor non tibi tantum, qui h[o]nore isto (quamquam tuis moribus tuaeque eruditioni debito) non multum del...ris, utpote vir prudens, qui intelligis, quanto cum onere honor ille [sit] coniunctus, praeterea qui nihil minus affectus quam populares glorias, s[ed] ipsi quoque honori talem virum, qui nunc demum videbitur splendidu[s] ac magnificus, posteaquam ei delatus est, qui suis virtutibus et ornamentis ... sit, dignitati, quam suscepit, multum dignitatis allaturus. Quemadmod[um] enim magistratum obscurat, qui gerit indignus, ita illustrat vir om[nium] decorum genere clarus et illustris. Attamen nolim interim sic ist[a] Amplitudo Tua accipiat, tamquam ignorarem penitus, etiamsi antea multis magn... fuerit ornamentis affecta, numquam et hoc potissimum, quod procul excellit atque e[mi]net, longe inferius esse meritis Amplitudinis Tuae, quae est ipsa dignitate atque
virtute illustrior, sed, quod non dubito, quin fortuna sit aliquando benignius et Amplitudinis Tuae praeclaris virtutibus responsura et hunc tantum gradum esse ad altiora. Ad postremum vero gregi tuo patriaeque magnopere gratulor, quae talem sit habitura pontificem (facessat tamen interim, iubeo, procul hinc adulatio omnis), qualem antehac habuit numquam, qui reliquos omnes ⌊Prussiae⌋ nostrae pontifices tum morum honestate, comitate, gravitate, tum vitae simplicitate, continentia, integritate, simul ingenii facilitate, candore, bonitate, simul iuris utriusque theologiae, philosophiae, disciplinarumque pene omnium cognitione quadam incomparabili sine controversia antecellit et longo post se intervallo reliquit, quique non immerito in eorum albo antea semper et in primis adscriptus sit, quorum consilio, prudentia, iuditio, regni huius moles pondusque moderetur, quem serenissima ⌊Poloniae huius regis maiestas⌋ perinde atque consultissimum quendam ⌊Nestora⌋ in consiliis suis delectum magna ubique penes se auctoritate honestavit, magno in pretio atque aestimatione numquam non habuit, usque adeo probata, explorata perspectaque illi Amplitudinis Tuae fuit fides ac prudentia et praesens quaedam in rebus agendis omnibus providentia. Adde, qui tametsi vel in tantis reipublicae negotiis ac, ut verius dicam, negotiorum fluctibus, quibus assidue non implicatur modo, verumetiam tantum non obruitur, solus nihilominus cuncta mira quadam sollertia atque suo ipsius maturo consilio et iudicio administrare non negligit, et ceu murus aheneus ab honesto deflectere nequit, quique, cum ex apostolico praecepto oporteat episcopum esse Dei dispensatorem atque pedissequum, cumque in ecclesia hoc sit episcopus, quod in navi gubernator, in curru rector, in exercitu dux, instar boni patris familias tota ecclesiae membra circumspicit et, nequid laxabundum ruat, curiose procurat, ut verum sit: qui bona fide Deum colit eundem et divina diligenter excolere, instarque boni pastoris eorum, quibus praeest, commodis salutique subservit. Cuius domus, cum hospitalitas, quae praecipua est virtus, episcopum cum primis exornet, semper illustribus humilibusque patet indiscriminatim, ad quem pauperes perinde ac in asylum salutis confugiunt eiusque erogationibus sustentantur. Equidem probe callens humanitatis officium esse necessitati hominis
egentis subvenire. Ad haec qui solus de tanto episcoporum nostratium choro bonarum liter<ar>um candidatos, sine quibus nulla consistit politia non respicit solum aut appellat, sed etiam praemiis exhortatur, liberalitate demeretur aucto[ri]tate sua fovet protegitque. Porro quis inficiabitur, in aliis quidem permult[is] episcopis alias atque alias animi dotes ac virtutes eminere? In Dantisco uno (si Graece licet proloqui) ton panton agathon soron, ton panton agathon myrmekian, ton panton agathon thalassan einaj. Et in quem non secus atque olim in Pandoram, deorum omnium omnia munera collata sunt. Habent, quem demirentur omnes, quem observent, q[uem] etiam revereantur magnopere. Ego sane sic existimo superos et pat[ribus] et ovibus sanctissimae fidei Tuae commissis, per te consultum esse vo[luis]se. Atque illud ipsum, etiam nunc quod per prophetam ⌊Hieremiam⌋ pollicitus est, praestitisse:
cf. Vulg. Ier 3:15-17 ⌊Dabo vobis – inquiens – pastores iuxta cor meum, qui p[ascent] vos scientia et doctrina.cf. Vulg. Ier 3:15-17 ⌋
Ac per Deum immortalem, quis te scientia, do[ctri]na atque eruditione maior? Cui excellentiorem de divinis simul [ac] humanis, cognitionem habere contigit? Habent qualem et sapiens cl[a]re censuit, lumen videlicet sapientiae, quod praeesse potest popu[lo] alioqui, qui lepram a non lepra discerneret aut commissum sibi pop[ulum] iudicaret. Esse id plurimae dilectionis et amoris Dei indicium p[ro] persuasu habeant. Quandoquidem et de ⌊Saba regina⌋, cum tantam p[ru]dentiam tantamque bonitatem in sapientissimo illo regum Solomon[e] observasset, haec verba fecit: Quia – inquit – diligit Deus populum h[unc], proinde posuit te regem super eum, ut facias iudicium et iustitiam. Fe[licem] vero ac multo fortunatissimam ⌊Prussiam⌋ futuram, si quattuor praeter episcopos et maecenates huic uni similes habeat, quorum consilio, pru[den]tia, iudicio regerentur moderenturque cuncta. Sed quo rapior, oblitu[m] epistolam scribere me (quam quidem mihi non natura loquacior, sed i[ucun]da quaedam Amplitudinis Tuae simulacri contemplatio fecit.) Et scribere prae[suli] tam excellenti, cuius praeclara virtus me laudatore non eget, sed for[e] magis exigit, ut gratulemur. At volupe fuit, Praesul Ornatissime, ... infimum huius augustissimi pontificii ordinis decus, in parte bona
tuorum commemoratione diutius versari, in parte, inquam, etenim tuas omnes praestantissimas laudes qui persequi vellet, illi maius chiliade opus nasci necesse est, et ego in referendis Amplitudinis Tuae praeconiis exilis sum ingenio nec mihi vocis ubertas ad dicenda, quae de tua maiestate sentio, sufficit, nec orae mille linguaeque totidem, vel indefessi sermonis series, quibus opto semper aliquid accedere, ut nobis novum subinde gratulandi argumentum suppeditetur. Ceterum, siquidem subodoror me prolixitate hac tibi homini, puto, occupatissimo et otium istud (si quod suppetit) non nisi divinis precationibus legendisque exquisitissimis scriptis et in reipublicae utilitatem consumere solito fastidium iam ac nauseam peperisse, itaque epistolae finem faciam. Quod superest, precor, ut Dominus ⌊Iesus⌋ et verus ille pastor tantum reipublicae Christianae lumen decus et ornamentum, tantum ⌊Prussiae⌋ antistitem praesulem et pastorem, tantum familiae nostrae praesidium suffragium et fulcimentum diu felicem salvumque tueatur et divino auxilio suo desit numquam, dein, ut hoc sacerdotium optimis avibus secundissimis auspiciis administres fruique posses, concedat, consiliis coeptisque tuis aspicet, ut ad fortunatum perducere exitum acquiescat, ut id ad suam gloriam in primis, mox avibus tuis, denique nobis omnibus ac reipublicae perpetuo faustum ac felix sit. Postremo queso, quantum tua gloria crescit, Gasparo crescat gratia tanta tuo. Bene vale decus nostrum et spes nostra, Praesul amplissime, atque in aeternum vive. Nam hoc capite salvo nescio quid maius spe nobis pollicemur.
