AAWO, AB, D. 3, f. 93v

Reverendissimo in Christo Patri et Domino, domino Ioanni Dei gratia episcopo Culmensi etc., Varmiensi, diis hominibusque plaudentibus, modo designato, domino et avunculo suo clementisissimo

AAWO, AB, D. 3, f. 90r

Salutem et sui quam humillimam commendationem.

Singularis tua humanitas, Praesul, huius aetatis praecipuum ornamentum, mirificaque animi modestia, qua non minore cum laude, quam eruditione vincis omnes, tantam mihi nunc, quemadmodum antehac semper, ministrat fiduciam, ut Reverendissimam Amplitudinem Tuam, etiam gravissimis istis sanctissimisque occupationibus, quae quidem non sum nescius, quam Amplitudinem Tuam domi, foris, privatim, publice distringant, neniis meis crebris et intempestivis obstrepere non vereor, immo nec iis offendi posse, puto, cum et huc accedit ista corporis tui heroica species ac valetudo felicissima, quibuslibet etiam laboribus facile, par tum animus isto scilicet corpore dignus, εύγενής, id est albus et bene natus, ingens, amplus, tantarum simul rerum capax, dexter, ad quidvis versatilis et tamquam ad omnia factus miraque naturae indulgentia tibi contigisse, ut tam multiplex negotiorum sarcina, quorum pars quantalibet alium quemvis facile obruat, te vix etiam levi sensu perstringat, et usque adeo tibi in promptu, quam velis personam aut exuere, aut sumere parique decoro vel cum purpureis ms. purpereis(!) ⌈purpureispurpureis ms. purpereis(!) ⌉ tyrannis agere, vel cum mei similibus infimae classis homunculis plebeia quadam affabilitate uti, ut a<b>sque ulla controversia ingenue fateri ausim Amplitudinem Tuam hac ingenii dexteritate facile quibuslibet huius aetatis pontificibus praeferri posse. Id ipsum in Aristippo suo Flaccus celebravit – omnis, inquiens, Aristippum decuit color, sive regali purpura conspicuus incederet, sive cynico pallio sordidatus ingrederetur, quamquam tu quidem inaequalis nusquam, mira quadam harmonia et in amplitudine humanissimus et in humanitate amplissimus. Ergo, cum tuam inquam incredibilem humanitatem perspectam haberem, Amplitudinem Tuam non magnatum optimatumque affatibus modo (quae indies se ultro et plus satis offerunt), sed tressium etiam homunculorum interpellationibus nonnumquam superinscribed⌈nonnumquamnonnumquam superinscribed⌉ delectari plurimum. Mihique succurreret ista nova corporibus animique tui felicitate fieri, ut tanta tranquillitate summa obires negotia, quanta vix alius quisquam summo in otio versetur – tibi summas occupationes pro ludo esse, maximeque quod cognovi ex Amplitudinis Tuae litteris, quam serena fronte superiores omnes accepisset. Non putavi me modo quoque magnopere vereri oportere eum novum honorem, quo serenissima regia maiestas prae ceteris Amplitudinem Tuam (sicut par erat) ornare auctareque dignata est, hisce litteris congratulari. Denique AAWO, AB, D. 3, f. 90v neque ipsa immoderata ex ea re coepta laetitia, intra suam ipsius (quod aiunt) cutem hidden by binding⌈[em]em hidden by binding⌉ continere se potuit, sed quo protinus in sinum Amp(litudinis) or Amp(litudini)⌈Amp(litudinis)Amp(litudinis) or Amp(litudini)⌉ Tuae, quicquid esset, red hidden by binding⌈[d]d hidden by binding⌉derem, me etiam repugnantem impulit. Tanto enim ex ea re sum gaudio tan hidden by binding⌈[tan]tan hidden by binding⌉taque voluptate perfusus, ut in ipso quoque auditu (quid enim manifesta ne paper damaged⌈[ne]ne paper damaged⌉gem?) gestierim, exilierim, laetum felicemque nuntium proclamaverim. O, diem laetum terque quaterque felicem, non Tibi tantum, sed tuis etiam omnibus, candidissimo notandum calculo. Tametsi mihi numquam dubium fuit simulatque reverendissimum dominum Mauritium Ferber, antecessorem Tuum in hidden by binding⌈[in]in hidden by binding⌉decise[1], id est recte ad superos, ivisse, accepissem, quin s(erenissimae) regia reginalisque hidden by binding⌈[que]que hidden by binding⌉ maiestates ob egregias tuas virututes, ob amplissima erga illos merita, ob discri hidden by binding⌈[cri]cri hidden by binding⌉minosa varia et ultra ipsos Garamantes tendentes itinera, quae a secretis hidden by binding⌈[etis]etis hidden by binding⌉ eorum per undeviginti (nisi me numerus fallit) annos et apud duos cae hidden by binding⌈[cae]cae hidden by binding⌉sares nec orator modo, verumetiam exorator existens, peragrasti, summoque hidden by binding⌈[que]que hidden by binding⌉ studio nec non cunctorum bonorum suffragiis ceu ipsam reipublicae utilitatem hidden by binding⌈[tem]tem hidden by binding⌉, in praesulem Varmiensem creaturae essent, tamen incredibili laetitia affectus hidden by binding⌈[tus]tus hidden by binding⌉ sum, cum id mihi nuntiatum est superinscribed⌈estest superinscribed⌉, tum in litteris Amplitudinis Tuae, tum ab hoc nuntio. Gratu hidden by binding⌈[ratu]ratu hidden by binding⌉lor Reverendissimae Amplitudini Tuae ex animo vereque et, ut debeo, gratulor eum honorem se Amplitudo Tua dignissimum semper praestitit. Ultro delatum et citra ambitum hidden by binding⌈[tum]tum hidden by binding⌉ assecutuam esse. Gratulor virtuti atque prudentiae Amplitudinis Tuae, ob laudabilem atque honestissimam de argyraspidis victoriam et triumphum, quae nec ullum Horatianae reliquit sententiae locum. Scilicet uxorem cum dote fi hidden by binding⌈[fi]fi hidden by binding⌉demque et amicos, et genus et formam, regina pecunia donat, sed tam hidden by binding⌈[m]m hidden by binding⌉ fortissimus alter Achilles ea per medios ruens hostes, palmam ex chry hidden by binding⌈[ry]ry hidden by binding⌉saspidarum quoque rapacissimis manibus extorsisse. Est id rarum satis hidden by binding⌈[tis]tis hidden by binding⌉, hoc maxime saeculo, et memoratu dignum, tuis tamen moribus tuaeque vir hidden by binding⌈[vir]vir hidden by binding⌉tuti debitum, de iis loquor, qui, cum sint omnium virtutum expertes hidden by binding⌈[tes]tes hidden by binding⌉ ac prorsus amousoi kai analfabitoi nec digni, qui Pirithoi pascerent pecus hidden by binding⌈[ecus]ecus hidden by binding⌉ aut tibi matellam porrigerent, eam ipsam dignitatem, non quidem v[...] hidden by binding⌈[...][...] hidden by binding⌉ ut Amplitudo Tua, sed perinde ac Iason ille scelestus sacerdos, magno auri pondere in hidden by binding⌈[in]in hidden by binding⌉ i hidden by binding⌈[i]i hidden by binding⌉tinere moliebantur. Quales iam complusculi visuntur hac tempestate hidden by binding⌈[te]te hidden by binding⌉ in ecclesia Dei. Qui cum episcopali dignitate sint summi, morum am[...] hidden by binding⌈[...][...] hidden by binding⌉nis et inscitiae dehonestamento sunt infimi. Quibus magna lautitiae luxu hidden by binding⌈[luxu]luxu hidden by binding⌉riaeque cura est, magna virtutis incuria. In quibus episcopi nihil aliud AAWO, AB, D. 3, f. 91r praeter habitum et nomen qui, quid sit episcopatus, ignorant, instar Phaniae pontificis propter rusticitatem, quid esset pontificatus, nescientis. Conditores ecclesiasticae litteraturae celeberrimi prodiderunt caecum animal Deo offerri, quotienscumque illiteratus sacris initiatur fitque adscripticius militiae religiosi. Dii boni quot caeca animalia quotidie deo dedicantur? Quot Antistites primarii? Quot prothomistae? Quod episcopi caecutientes? Sunt et prorsus talpae, hoc est indocti incultique. Lux enim sacerdotis et cultus, doctrina. Erat autem moris antea in publicis muneribus distribuendis meritorum, doctrinae, probitatis, denique virtutis rationem habere. Nunc vero auro, muneribus opibusque res agitur. Dic, Praesul ornatissime, amabo. Num venenum aliquod praesentius, num tam terrificum, tamque ex... illegible⌈...... illegible⌉ndum aliquod malum in hoc Christi ovile spargi potuisset, quam haec muneribus corrumpendi consuetudo inter religiosos praecipua? Perspicere licet ex his gravissime offendisse nos Servatorem nostrum, qui gregem suum pastoribus non per ostium intrantibus, sed furibus et latronibus, ut ipse Christus eos appellitat, aliunde irrumpentibus tradit, fungentes illo ipso munere, quod idem expressit eodem in loco. Acerrime quoque his comminatur Dominus per misticum illum vatem Ezechielem: Veh, inquiens, pastoribus Israel, qui pascebant semet ipsos etc., ac mox subnectens actus eorum. Lac, inquit, comedebatis et lanis operiebamini, et quod crassum erat occidebatis, quod vero aegrotum – non sanastis, quod fractum – non alligastis, quod abiectum – non reduxistis, quod perierat – non quesivistis, etc., sed cum austeritate imperabatis eis et cum potentia, haec ille. Verumenimvero, si propius contemplarentur diligentiusque perquirerent, quid sit obire publicum on the margin⌈publicumpublicum on the margin⌉ munus aut administrare, intelligerent non ad suam libidinem debere gerere publicum officium, sed suis cupiditatibus publicam utilitatem anteferre et sibi alienae utilitatis superinscribed⌈utilitatisutilitatis superinscribed⌉ procurationem written over i⌈iemem written over i⌉ tamquam oeconomo in familia commissam. Nec datas esse tot urbes, tot regna in hoc, ut inde tantum voluptatum suarum instrumenta rapiant. Quapropter, cum haec animad<ver>tere nolunt et tamquam minus necessaria aestimant, gravissimam Deo sunt reddituri villicationis suae rationem et insontes neque in futuro evadent saeculo. Tua autem Amplitudo ab eius contagio longe resiliens muniit semetipsam alexipharmaco doctrinae Christianae eloquentiaque medicamento, quibus nihil potest esse potentius utiliusque. Tua Amplitudo hoc nomine iustis AAWO, AB, D. 3, f. 91v encomiis a nemine celebrari potest, quod nullos umquam honores obtinere optabat hidden by binding⌈[t]t hidden by binding⌉, quos non vel propria virtutevel industria se meruisse et ultro delatos esse sciret iuxta recte illud dictum: pulchrius est honorem meruisse, quam obti hidden by binding⌈[i]i hidden by binding⌉nuisse. Ac quod mirum magis, apud hunc invictissimum principem vel, ut ita hidden by binding⌈[ita]ita hidden by binding⌉ dicam, sanctum regem ab ineunti aetate magna in aestimatione manens [...] hidden by binding⌈[...][...] hidden by binding⌉ omnino precibus ob assem aliquem (ut ita loquar), ne dicam honorem, serenissimam maiestatem regiam hidden by binding⌈[regiam]regiam hidden by binding⌉ (cum eam si quis alius facultatem haberet) sollicitasse tantum abest, ut hidden by binding⌈[ut]ut hidden by binding⌉ muneribus corrumperet. Nihilominus tamen plus accepisse Amplitudinem Tuam accepisse, quam vel a Deo petere vel <a> homine quopiam obtinere desiderasse hidden by binding⌈[e]e hidden by binding⌉ scimus. Siquidem prior illa dignitas in ultimis Hispaniae oris agebatur hidden by binding⌈[batur]batur hidden by binding⌉ nec ambienti nec petenti quidem, sed ultro delata est. Quid? Quod et [...] hidden by binding⌈[...][...] hidden by binding⌉ totum hoc, quicquid est boni, ita assecuta est, ut nulli praeterquam Iesu suo [...] hidden by binding⌈[...][...] hidden by binding⌉, dein suae ipsius virtuti, industriae et meritis acceptum ferat necesse est, ut hinc etiam nihil laudis sibi vindicare possit fortuna. Isthuc est per hidden by binding⌈[er]er hidden by binding⌉ ostium ingredi atque publicum suscipere munus, isthuc est pastorem agere hidden by binding⌈[ere]ere hidden by binding⌉. Ob id eam ipsam dignitatem tuam, puto divinitus Amplitudini Tuae delatam, Serva hidden by binding⌈[rva]rva hidden by binding⌉tor ille noster Christus fortunatim promovebit. Gratulor praeterea hidden by binding⌈[ea]ea hidden by binding⌉ non minus tuis omnibus, quos cum semper morum innocentia decoratos hidden by binding⌈[tos]tos hidden by binding⌉, nunc etiam honoris claritate et muneris auctoritate illustrabis. Gratum hidden by binding⌈[m]m hidden by binding⌉ etiam plurimum, quod nunc Amplitudini Tuae leges ac materia data sit exercendae hidden by binding⌈[ae]ae hidden by binding⌉ virtutis suae, ut quae antehac voluerit prodesse quam plurimis, nunc etiam hidden by binding⌈[m]m hidden by binding⌉ possit ob auctoritatis accessionem. Atqui gratulor non tibi tantum, qui ho hidden by binding⌈[o]o hidden by binding⌉nore isto (quamquam tuis moribus tuaeque eruditioni debito) non multum del[...] hidden by binding⌈[...][...] hidden by binding⌉ris, utpote vir prudens, qui intelligis, quanto cum onere honor ille sit hidden by binding⌈[sit]sit hidden by binding⌉ coniunctus, praeterea qui nihil minus affectus quam populares glorias, sed hidden by binding⌈[ed]ed hidden by binding⌉ ipsi quoque honori talem virum, qui nunc demum videbitur splendidus hidden by binding⌈[s]s hidden by binding⌉ ac magnificus, posteaquam ei delatus est, qui suis virtutibus et ornamentis [...] hidden by binding⌈[...][...] hidden by binding⌉ sit, dignitati, quam suscepit, multum dignitatis allaturus. Quemadmodum hidden by binding⌈[um]um hidden by binding⌉ enim magistratum obscurat, qui gerit indignus, ita illustrat vir omnium hidden by binding⌈[nium]nium hidden by binding⌉ decorum genere clarus et illustris. Attamen nolim interim sic ista hidden by binding⌈[a]a hidden by binding⌉ Amplitudo Tua accipiat, tamquam ignorarem penitus, etiamsi antea multis magn[...] hidden by binding⌈[...][...] hidden by binding⌉ fuerit ornamentis affecta, numquam et hoc potissimum, quod procul excellit atque emi hidden by binding⌈[mi]mi hidden by binding⌉net, longe inferius esse meritis Amplitudinis Tuae, quae est ipsa dignitate atque AAWO, AB, D. 3, f. 92r virtute illustrior, sed, quod non dubito, quin fortuna sit aliquando benignius et Amplitudinis Tuae praeclaris virtutibus responsura et hunc tantum gradum esse ad altiora. Ad postremum vero gregi tuo patriaeque magnopere gratulor, quae talem sit habitura pontificem (facessat tamen interim, iubeo, procul hinc adulatio omnis), qualem antehac habuit numquam, qui reliquos omnes Prussiae nostrae pontifices tum morum honestate, comitate, gravitate, tum vitae simplicitate, continentia, integritate, simul ingenii facilitate, candore, bonitate, simul iuris utriusque theologiae, philosophiae, disciplinarumque pene omnium cognitione quadam incomparabili sine controversia antecellit et longo post se intervallo reliquit, quique non immerito in eorum albo antea semper et in primis adscriptus sit, quorum consilio, prudentia, iuditio, regni huius moles pondusque moderetur, quem serenissima Poloniae huius regis maiestas perinde atque consultissimum quendam Nestora in consiliis suis superinscribed⌈suissuis superinscribed⌉ delectum magna ubique penes se auctoritate honestavit, magno in pretio atque aestimatione numquam non habuit, usque adeo probata, explorata perspectaque illi Amplitudinis Tuae fuit fides ac prudentia et praesens quaedam in rebus agendis omnibus providentia. Adde, qui tametsi vel in tantis reipublicae negotiis ac, ut verius dicam, negotiorum fluctibus, quibus assidue non implicatur modo, verumetiam tantum non obruitur, solus nihilominus cuncta mira quadam sollertia atque suo ipsius maturo consilio et iudicio administrare non negligit, et ceu murus aheneus ab honesto deflectere nequit, quique, cum ex apostolico praecepto oporteat episcopum esse Dei dispensatorem atque pedissequum, cumque in ecclesia hoc sit episcopus, quod in navi gubernator, in curru rector, in exercitu dux, instar boni patris familias tota ecclesiae membra circumspicit et, nequid laxabundum ruat, curiose procurat, ut verum sit: qui bona fide Deum colit eundem et divina diligenter excolere, instarque boni pastoris eorum, quibus praeest, commodis salutique subservit. Cuius domus, cum hospitalitas, quae praecipua est virtus, episcopum cum primis exornet, semper illustribus humilibusque patet indiscriminatim, ad quem pauperes perinde ac in asylum salutis confugiunt eiusque ero superinscribed⌈oo superinscribed⌉gationibus sustentantur. Equidem probe callens humanitatis officium esse necessitati hominis AAWO, AB, D. 3, f. 92v egentis subvenire. Ad haec qui solus de tanto episcoporum nostratium choro bonarum liter<ar>um candidatos, sine quibus nulla consistit politia non respicit solum aut appellat, sed etiam praemiis exhortatur, liberalitate demeretur auctori hidden by binding⌈[ri]ri hidden by binding⌉tate sua fovet protegitque. Porro quis inficiabitur, in aliis quidem permultis hidden by binding⌈[is]is hidden by binding⌉ episcopis alias atque alias animi dotes ac virtutes eminere? In Dantisco uno (si Graece licet proloqui) ton panton agathon soron, ton panton agathon myrmekian, ton panton agathon thalassan einaj. Et in quem non secus atque olim in Pandoram, deorum omnium omnia munera collata sunt. Habent, quem demirentur omnes, quem observent, quem hidden by binding⌈[uem]uem hidden by binding⌉ etiam revereantur magnopere. Ego sane sic existimo superos et patribus hidden by binding⌈[ribus]ribus hidden by binding⌉ et ovibus sanctissimae fidei Tuae commissis, per te consultum esse voluis hidden by binding⌈[luis]luis hidden by binding⌉se. Atque illud ipsum, etiam nunc quod per prophetam Hieremiam pollicitus est, praestitisse: Dabo vobis – inquiens – pastores iuxta cor meum, qui pascent hidden by binding⌈[ascent]ascent hidden by binding⌉ vos scientia et doctrina. Ac per Deum immortalem, quis te scientia, doctri hidden by binding⌈[ctri]ctri hidden by binding⌉na atque eruditione maior? Cui excellentiorem de divinis simul ac hidden by binding⌈[ac]ac hidden by binding⌉ humanis, cognitionem habere contigit? Habent qualem et sapiens cla hidden by binding⌈[a]a hidden by binding⌉re censuit, lumen videlicet sapientiae, quod praeesse potest populo hidden by binding⌈[lo]lo hidden by binding⌉ alioqui, qui lepram a non lepra discerneret aut commissum sibi populum hidden by binding⌈[ulum]ulum hidden by binding⌉ iudicaret. Esse id plurimae dilectionis et amoris Dei indicium pro hidden by binding⌈[ro]ro hidden by binding⌉ persuasu habeant. Quandoquidem et de superinscribed⌈dede superinscribed⌉ Saba regina, cum tantam pru hidden by binding⌈[ru]ru hidden by binding⌉dentiam tantamque bonitatem in sapientissimo illo regum Solomone hidden by binding⌈[e]e hidden by binding⌉ observasset, haec verba fecit: Quia – inquit – diligit Deus populum hunc hidden by binding⌈[unc]unc hidden by binding⌉, proinde posuit te regem super eum, ut facias iudicium et iustitiam. Felicem hidden by binding⌈[licem]licem hidden by binding⌉ vero ac multo fortunatissimam Prussiam futuram, si quattuor praeter episcopos et maecenates huic uni similes habeat, quorum consilio, pruden hidden by binding⌈[den]den hidden by binding⌉tia, iudicio regerentur moderenturque cuncta. Sed quo rapior, oblitum hidden by binding⌈[m]m hidden by binding⌉ epistolam scribere me (quam quidem mihi non natura loquacior, sed iucun hidden by binding⌈[ucun]ucun hidden by binding⌉da quaedam Amplitudinis Tuae simulacri contemplatio fecit.) Et scribere praesuli hidden by binding⌈[suli]suli hidden by binding⌉ tam excellenti, cuius praeclara virtus me laudatore non eget, sed fore hidden by binding⌈[e]e hidden by binding⌉ magis exigit, ut gratulemur. At volupe fuit, Praesul Ornatissime, [...] hidden by binding⌈[...][...] hidden by binding⌉ infimum huius augustissimi pontificii ordinis decus, in parte bona AAWO, AB, D. 3, f. 93 tuorum commemoratione diutius versari, in parte, inquam, etenim tuas omnes praestantissimas laudes qui persequi vellet, illi maius chiliade opus nasci necesse est, et ego in referendis Amplitudinis Tuae praeconiis exilis sum ingenio nec mihi vocis ubertas ad dicenda, quae de tua maiestate sentio, sufficit, nec orae mille linguaeque totidem, vel indefessi sermonis series, quibus opto semper aliquid accedere, ut nobis novum subinde gratulandi argumentum suppeditetur. Ceterum, siquidem subo superinscribed⌈oo superinscribed⌉doror me prolixitate hac tibi homini, puto, occupatissimo et otium istud (si quod suppetit) non nisi divinis precationibus legendisque exquisitissimis scriptis et in reipublicae utilitatem consumere solito fastidium iam ac nauseam peperisse, itaque epistolae finem faciam. Quod superest, precor, ut Dominus Iesus et verus ille pastor tantum reipublicae Christianae lumen decus et ornamentum, tantum Prussiae antistitem praesulem et pastorem, tantum familiae nostrae praesidium suffragium et fulcimentum diu felicem salvumque tueatur et divino auxilio suo desit numquam, dein, ut hoc sacerdotium optimis avibus secundissimis auspiciis administres superinscribed⌈administresadministres superinscribed⌉ fruique posses, concedat, consiliis coeptisque tuis aspicet, ut ad fortunatum perducere exitum acquiescat, ut id ad suam gloriam in primis, mox avibus tuis, denique nobis omnibus ac reipublicae perpetuo faustum ac felix sit. Postremo queso, quantum tua gloria crescit, Gasparo crescat gratia tanta tuo. Bene vale decus nostrum et spes nostra, Praesul amplissime, atque in aeternum vive. Nam hoc capite salvo nescio quid maius spe nobis pollicemur.

Dat(ae) or Dat(um)⌈Dat(ae)Dat(ae) or Dat(um)⌉ Cracoviae, 14 Octobris, anno Domini millesimo quingentesimo trigesimo tertio(!).

Reverendissimae Amplitudunis Tuae infimus clientulus Casp(er) Hannow

[1 ] indecise mf. indecisse.