Teksty niemieckie Jana Dantyszka ? wprowadzenie

Jan Dantyszek pos?ugiwa? si? w pi?mie j?zykiem ?aci?skim, niemieckim i prawdopodobnie tak?e sporadycznie polskim. W Korpusie Tekst�w i Korespondencji Jana Dantyszka zarejestrowano 916 list�w i 73 oficjalne dokumenty napisane przez Dantyszka w j?zyku niemieckim. Liczby te nieco przewy?szaj? liczb? list�w (781) i dokument�w (37) ?aci?skich jego pi�ra.

Najstarszy datowany niemiecki list Dantyszka pochodzi z 1512 roku i jest pierwszym znanym nam tekstem jego autorstwa, je?li nie liczy? kilku utwor�w poetyckich. By? on skierowany do rady miejskiej Gda?ska. Podczas wieloletniej s?u?by dyplomatycznej Dantyszka, trwaj?cej do lipca 1532, w jego korespondencji dominowa?a jednak ?acina ? z tego okresu zachowa?o si? 199 list�w ?aci?skich Dantyszka i 614 skierowanych do niego, podczas gdy list�w niemieckich Dantyszka ? zaledwie 10, a skierowanych do niego ? 177. Liczba zachowanych tekst�w niemieckich Dantyszka gwa?townie wzrasta wraz z jego powrotem do Polski i obj?ciem biskupstw w Prusach Kr�lewskich ? najpierw w Che?mnie (1532), a nast?pnie na Warmii (1537).

W?r�d niemieckoj?zycznych korespondent�w Dantyszka obok cz?onk�w rodziny i przyjaci�? znajdujemy elity polityczne Prus Kr�lewskich (cz??? szlachty pruskiej, patrycjat i instytucje Gda?ska, Torunia, Elbl?ga, Grudzi?dza, Braniewa, Malborka, Reszla, Barczewa, Ornety, Che?mna, Lubawy), kilkunastu ksi???t niemieckich i niderlandzkich. (przy czym na szczeg�ln? uwag? zas?uguje tu intensywna wymiana korespondencji z ksi?ciem Albrechtem Hohenzollernem i jego otoczeniem, a tak?e z instytucjami Prus Ksi???cych), oraz bankier�w i kupc�w. W j?zyku niemieckim zwraca?y si? do Dantyszka jako biskupa i przewodnicz?cego Rady Pruskiej, tak?e osoby prywatne, prosz?c o wstawiennictwo lub rozstrzygni?cie lokalnych spor�w prawnych.

Materia? ?r�d?owy dokumentuj?cy niemieckie listy Dantyszka jest bardzo zr�?nicowany. Z wczesnych lat (do 1533 roku) zachowa?y si? niemal wy??cznie czystopisy. Od roku 1534, do roku 1547 w?r�d zachowanych prymarnych przekaz�w ?r�d?owych dominuj? w?asnor?czne bruliony, pojawiaj? si? jednak tak?e czystopisy i kopie kancelaryjne. U schy?ku ?ycia Dantyszka, wraz z pogarszaniem si? jego stanu zdrowia, wzrasta liczba brulion�w zapisanych r?k? sekretarza. W korespondencji niemieckiej Dantyszek pos?ugiwa? si? sekretarzami w podobnych okoliczno?ciach, jak przy listach ?aci?skich. Wi?cej informacji o funkcjonowaniu kancelarii Dantyszka mo?na znale?? we wst?pie do inwentarza jego list�w ?aci?skich, CEID 4/2. p. 7-23 oraz w po?wi?conym tej tematyce artyku?om Katarzyny Jasi?skiej-Zdun i Anny Skolimowskiej, w tomie Respublica Litteraria in action, politics and religion, CEID 5/2, p. 21-104. Najlepiej rozpoznanym spo?r�d sekretarzy Dantyszka, pisz?cych w j?zyku niemieckim, jest jego siostrzeniec Johann Lehmann, kt�ry by? kanclerzem biskupa warmi?skiego w latach 1545-1548, a po ?mierci wuja kontynuowa? karier? dochodz?c do stanowiska kustosza warmi?skiej kapitu?y katedralnej.

W kancelarii biskupiej zatrudnionych by?o zazwyczaj obok kanclerza przynajmniej kilku skryb�w. Posiadali oni rozmaite wykszta?cenie i wprowadzali do tekst�w w?asne nawyki ortograficzne, a w przypadku j?zyka niemieckiego, tak?e cechy dialekt�w u?ywanych w miejscu ich pochodzenia. W po??czeniu z charakterystycznym w tamtych czasach dla j?zyk�w wernakularnych brakiem norm ortograficznych skutkowa?o to ogromn? chwiejno?ci? zapisu tekst�w niemieckich. Cz?sto te same s?owa s? pisane w r�?ny spos�b przez t? sam? osob? w jednym tek?cie.

Powszechnie stosowan? norm? zapisu, kt�ra odbiega jednak od obecnych regu? ortograficznych, by? zapis liter u, v i w oraz i, ii, y, kt�rych nie stosowano zgodnie z ich warto?ci? fonetyczn?, lecz zale?nie od pozycji w s?owie. Litera v wyst?puje na pocz?tku s?owa lub po przedrostku. Wewn?trz s?owa pisano u, a zbitki uv, vu oddawano albo jako uu, albo jako w.

Chwiejno?? zapisu wyra?a?a si? w nast?puj?cych zjawiskach:

1. Zr�?nicowanie koloru i wysoko?ci samog?osek: w tym samym s?owie samog?oska mog?a przyj?? form? a, �, e, � albo o zale?nie od przyzwyczaje? pisz?cego, podobnie jest z samog?oskami u, �, i.
2. Powielanie sp�?g?osek z, c, s i k do cz, zc, tz, s, ss, sz, zs, ck, gk
3. Wstawianie do grup sp�?g?oskowych dodatkowych liter b i p.
4. Oboczno?? liter b i v
5. Powielanie liter m i n oraz tendencja do zapisywania ich za pomoc? skr�t�w.
6. Zapisywanie sp�?g?osek d?wi?cznych na zmian? z ich odpowiednikami bezd?wi?cznymi w pozycjach s?abych, na przyk?ad b jako p, d jako t itp.
7. Zr�?nicowanie funkcji h bezdzwi?cznego: mog?o ono s?u?y? do oznaczenia samog?oski kr�tkiej, lub do jej wyd?u?enia.
8. Liter? u po przedrostku wbrew opisanej powy?ej regule zapisywano dowolnie, jako u albo v.

Cz?stotliwo?? wyst?powania wy?ej wymienionych zjawisk oraz stosowanie wi?kszej lub mniejszej ilo?ci skr�t�w zale?y od typu przekazu ?r�d?owego. Chwiejno?? zapisu nasila si? w brudnopisach, w mniejszym za? stopniu wyst?puje w czystopisach i kopiach kancelaryjnych.

Warto po?wi?ci? tak?e nieco uwagi zr�?nicowaniu dialektalnemu list�w niemieckich Dantyszka. W?r�d korespondencji niemieckoj?zycznej przewa?a j?zyk wczesno-nowo-wysoko-niemiecki (Fr�hneuhochdeutsch), niekt�re listy pisane s? w j?zyku ?rednio-dolno-niemieckim (Mittelniederdeutsch). Sam Dantyszek w m?odo?ci pos?ugiwa? si? w korespondencji j?zykiem ?rednio-dolno-niemieckim (Mittelniederdeutsch). Brak danych co do jego korespondencji wychodz?cej z lat dwudziestych, natomiast od powrotu do kraju (1532) Dantyszek pisa? ju? wy??cznie w j?zyku wczesno-nowo-wysoko-niemieckim (Fr�hneuhochdeutsch), nawet wtedy, gdy adresat u?ywa? j?zyka ?rednio-dolno-niemieckiego. Takim przyk?adem mo?e by? korespondencja z Johannem von Werden. Zwraca tak?e uwag? fakt, i? Werden, b?d?c przez d?ugi czas cz?onkiem rady miejskiej Gda?ska i burmistrzem tego miasta (1526-1554), u?ywa? w listach prywatnych j?zyka ?rednio-dolno-niemieckiego, podczas gdy listy wysy?ane przez rad? miejsk? Gda?ska zawsze pisane by?y w j?zyku wczesno-nowo-wysoko-niemieckim. Podobnie listy od rady miejskiej Torunia by?y pisane po wczesno-nowo-wysoko-niemiecku, podczas gdy jego mieszka?cy pisali po ?rednio-dolno-niemiecku. Niew?tpliwie na terenach nadba?tyckich j?zyk wczesno-nowo-wysoko-niemiecki mia? bardziej oficjalny charakter i znamionowa? wy?szy status osoby pisz?cej, ni? stosowany lokalnie ?rednio-dolno-niemiecki. Umiej?tno?? pos?ugiwania si? j?zykiem wczesno-nowo-wysoko-niemieckim naby? zapewne Dantyszek ju? w wieku dojrza?ym, w czasie podr�?y dyplomatycznych. J?zyk ten ca?kowicie wypar? w jego tekstach nawyki j?zykowe lat m?odo?ci.

W zwi?zku z opisan? powy?ej chwiejno?ci? ortografii ?r�de? prymarnych do tekst�w niemieckich Dantyszka, w Korpusie zastosowano cz??ciow? standaryzacj? zapisu z pewnymi elementami transliteracji. Szczeg�?owe zasady transkrypcji zosta?y podane w zak?adce ?O Korpusie?.

Anna Skolimowska, Isabella ?o??dziowska

? przejd? do list�w