Teksty niemieckie Jana Dantyszka – wprowadzenie
Jan Dantyszek posługiwał się w piśmie językiem łacińskim, niemieckim i prawdopodobnie także sporadycznie polskim. W Korpusie Tekstów i Korespondencji Jana Dantyszka zarejestrowano 916 listów i 73 oficjalne dokumenty napisane przez Dantyszka w języku niemieckim. Liczby te nieco przewyższają liczbę listów (781) i dokumentów (37) łacińskich jego pióra.
Najstarszy datowany niemiecki list Dantyszka pochodzi z 1512 roku i jest pierwszym znanym nam tekstem jego autorstwa, jeśli nie liczyć kilku utworów poetyckich. Był on skierowany do rady miejskiej Gdańska. Podczas wieloletniej służby dyplomatycznej Dantyszka, trwającej do lipca 1532, w jego korespondencji dominowała jednak łacina – z tego okresu zachowało się 199 listów łacińskich Dantyszka i 614 skierowanych do niego, podczas gdy listów niemieckich Dantyszka – zaledwie 10, a skierowanych do niego – 177. Liczba zachowanych tekstów niemieckich Dantyszka gwałtownie wzrasta wraz z jego powrotem do Polski i objęciem biskupstw w Prusach Królewskich – najpierw w Chełmnie (1532), a następnie na Warmii (1537).
Wśród niemieckojęzycznych korespondentów Dantyszka obok członków rodziny i przyjaciół znajdujemy elity polityczne Prus Królewskich (część szlachty pruskiej, patrycjat i instytucje Gdańska, Torunia, Elbląga, Grudziądza, Braniewa, Malborka, Reszla, Barczewa, Ornety, Chełmna, Lubawy), kilkunastu książąt niemieckich i niderlandzkich. (przy czym na szczególną uwagę zasługuje tu intensywna wymiana korespondencji z księciem Albrechtem Hohenzollernem i jego otoczeniem, a także z instytucjami Prus Książęcych), oraz bankierów i kupców. W języku niemieckim zwracały się do Dantyszka jako biskupa i przewodniczącego Rady Pruskiej, także osoby prywatne, prosząc o wstawiennictwo lub rozstrzygnięcie lokalnych sporów prawnych.
Materiał źródłowy dokumentujący niemieckie listy Dantyszka jest bardzo zróżnicowany. Z wczesnych lat (do 1533 roku) zachowały się niemal wyłącznie czystopisy. Od roku 1534, do roku 1547 wśród zachowanych prymarnych przekazów źródłowych dominują własnoręczne bruliony, pojawiają się jednak także czystopisy i kopie kancelaryjne. U schyłku życia Dantyszka, wraz z pogarszaniem się jego stanu zdrowia, wzrasta liczba brulionów zapisanych ręką sekretarza. W korespondencji niemieckiej Dantyszek posługiwał się sekretarzami w podobnych okolicznościach, jak przy listach łacińskich. Więcej informacji o funkcjonowaniu kancelarii Dantyszka można znaleźć we wstępie do inwentarza jego listów łacińskich, CEID 4/2. p. 7-23 oraz w poświęconym tej tematyce artykułom Katarzyny Jasińskiej-Zdun i Anny Skolimowskiej, w tomie Respublica Litteraria in action, politics and religion, CEID 5/2, p. 21-104. Najlepiej rozpoznanym spośród sekretarzy Dantyszka, piszących w języku niemieckim, jest jego siostrzeniec Johann Lehmann, który był kanclerzem biskupa warmińskiego w latach 1545-1548, a po śmierci wuja kontynuował karierę dochodząc do stanowiska kustosza warmińskiej kapituły katedralnej.
W kancelarii biskupiej zatrudnionych było zazwyczaj obok kanclerza przynajmniej kilku skrybów. Posiadali oni rozmaite wykształcenie i wprowadzali do tekstów własne nawyki ortograficzne, a w przypadku języka niemieckiego, także cechy dialektów używanych w miejscu ich pochodzenia. W połączeniu z charakterystycznym w tamtych czasach dla języków wernakularnych brakiem norm ortograficznych skutkowało to ogromną chwiejnością zapisu tekstów niemieckich. Często te same słowa są pisane w różny sposób przez tę samą osobę w jednym tekście.
Powszechnie stosowaną normą zapisu, która odbiega jednak od obecnych reguł ortograficznych, był zapis liter u, v i w oraz i, ii, y, których nie stosowano zgodnie z ich wartością fonetyczną, lecz zależnie od pozycji w słowie. Litera v występuje na początku słowa lub po przedrostku. Wewnątrz słowa pisano u, a zbitki uv, vu oddawano albo jako uu, albo jako w.
Chwiejność zapisu wyrażała się w następujących zjawiskach:
- Zróżnicowanie koloru i wysokości samogłosek: w tym samym słowie samogłoska mogła przyjąć formę a, ä, e, ö albo o zależnie od przyzwyczajeń piszącego, podobnie jest z samogłoskami u, ü, i.
- Powielanie spółgłosek z, c, s i k do cz, zc, tz, s, ss, sz, zs, ck, gk
- Wstawianie do grup spółgłoskowych dodatkowych liter b i p.
- Oboczność liter b i v
- Powielanie liter m i n oraz tendencja do zapisywania ich za pomocą skrótów.
- Zapisywanie spółgłosek dźwięcznych na zmianę z ich odpowiednikami bezdźwięcznymi w pozycjach słabych, na przykład b jako p, d jako t itp.
- Zróżnicowanie funkcji h bezdzwięcznego: mogło ono służyć do oznaczenia samogłoski krótkiej, lub do jej wydłużenia.
- Literę u po przedrostku wbrew opisanej powyżej regule zapisywano dowolnie, jako u albo v.
Częstotliwość występowania wyżej wymienionych zjawisk oraz stosowanie większej lub mniejszej ilości skrótów zależy od typu przekazu źródłowego. Chwiejność zapisu nasila się w brudnopisach, w mniejszym zaś stopniu występuje w czystopisach i kopiach kancelaryjnych.
Warto poświęcić także nieco uwagi zróżnicowaniu dialektalnemu listów niemieckich Dantyszka. Wśród korespondencji niemieckojęzycznej przeważa język wczesno-nowo-wysoko-niemiecki (Frühneuhochdeutsch), niektóre listy pisane są w języku średnio-dolno-niemieckim (Mittelniederdeutsch). Sam Dantyszek w młodości posługiwał się w korespondencji językiem średnio-dolno-niemieckim (Mittelniederdeutsch). Brak danych co do jego korespondencji wychodzącej z lat dwudziestych, natomiast od powrotu do kraju (1532) Dantyszek pisał już wyłącznie w języku wczesno-nowo-wysoko-niemieckim (Frühneuhochdeutsch), nawet wtedy, gdy adresat używał języka średnio-dolno-niemieckiego. Takim przykładem może być korespondencja z Johannem von Werden. Zwraca także uwagę fakt, iż Werden, będąc przez długi czas członkiem rady miejskiej Gdańska i burmistrzem tego miasta (1526-1554), używał w listach prywatnych języka średnio-dolno-niemieckiego, podczas gdy listy wysyłane przez radę miejską Gdańska zawsze pisane były w języku wczesno-nowo-wysoko-niemieckim. Podobnie listy od rady miejskiej Torunia były pisane po wczesno-nowo-wysoko-niemiecku, podczas gdy jego mieszkańcy pisali po średnio-dolno-niemiecku. Niewątpliwie na terenach nadbałtyckich język wczesno-nowo-wysoko-niemiecki miał bardziej oficjalny charakter i znamionował wyższy status osoby piszącej, niż stosowany lokalnie średnio-dolno-niemiecki. Umiejętność posługiwania się językiem wczesno-nowo-wysoko-niemieckim nabył zapewne Dantyszek już w wieku dojrzałym, w czasie podróży dyplomatycznych. Język ten całkowicie wyparł w jego tekstach nawyki językowe lat młodości.
W związku z opisaną powyżej chwiejnością ortografii źródeł prymarnych do tekstów niemieckich Dantyszka, w Korpusie zastosowano częściową standaryzację zapisu z pewnymi elementami transliteracji. Szczegółowe zasady transkrypcji zostały podane w zakładce „O Korpusie”.
Anna Skolimowska, Isabella Żołędziowska
→ przejdź do listów