Jan Dantyszek. Nota biograficzna
Jan Dantyszek urodzi? si? 1 listopada 1485 roku w Gda?sku, w rodzinie mieszcza?skiej. Jego ojcem by? piwowar i kupiec gda?ski Hans (Johannes) von Hfen, zwany tak?e Flachsbinder (zm. przed 1532), matk? ? Christina Scholcze (Schultze) z Pucka (zm. 1539). Dziadek Dantyszka pochodzi? z osiad?ej w Prusach dolnoniemieckiej rodziny von Hfen. Zrujnowany po wojnie trzynastoletniej (1454-1466), osiad? w Gda?sku jako powro?nik. St?d u?ywany p?niej w rodzinie obok nazwiska von Hfen przydomek Flachsbinder. Dantyszek mia? dwch m?odszych braci ? Bernarda i Jerzego, oraz cztery siostry (trzy znane z imienia: Katarzyn?, Urszul? i Ann?).
Nazwisko, a w?a?ciwie przydomek Dantyszek jest spolszczeniem ?aci?skiego s?owa Dantiscus ? Gda?szczanin. Nazwisko Ioannes Dantiscus jest najcz??ciej, obok Ioannes de Curiis (co jest dos?ownym t?umaczeniem na ?acin? Johannes von Hfen) u?ywan? przez Dantyszka form? podpisywania si? pod listami i dokumentami, zanim zosta? biskupem. Z rzadka u?ywa Dantyszek niemieckiej formy von Hfen i przydomka Flachsbinder, tego ostatniego tak?e w t?umaczeniu greckim Linodesmon. Spolszczenie Dantyszek, ktre funkcjonuje w polskiej literaturze naukowej jako podstawowa forma nazwiska, spotka?am w r?kopisach wsp?czesnych Dantyszkowi tylko raz. Sam Dantyszek z ca?? pewno?ci? go nie u?ywa?. Z domu by? niemieckoj?zyczny, znane s? teksty jego autorstwa w j?zykach ?aci?skim i niemieckim.
Dantyszek uko?czy? szko?? parafialn? w Grudzi?dzu. Na prze?omie lat 1499 i 1500 studiowa? na Uniwersytecie Gryfijskim (Greifswald). W latach 1500-1503 (z przerwami) studiowa? na Akademii Krakowskiej, gdzie, z?o?ywszy egzaminy w zakresie trivium, uzyska? bakalaureat. W Krakowie jego nauczycielem by? Pawe? z Krosna. Ju? w 1500 rozpocz?? karier? na dworze krla Jana Olbrachta (krl Polski w latach 1492-1501). W latach 1501-1503 by? pisarzem w kancelarii Jana ?askiego, wwczas sekretarza krlewskiego, od 1503 ? wielkiego kanclerza Krlestwa Polskiego. W 1502 wzi?? udzia? w wyprawie wojennej przeciwko Tatarom i Wo?ochom. W 1504 zatrudniony zosta? jako pisarz w kancelarii krlewskiej prze krla Aleksandra Jagiello?czyka. W listopadzie 1505 roku Dantyszek otrzyma? od krla zasi?ek na dalsze studia we W?oszech. Podr?owa? z Gda?ska przez Dani?, Francj? i Niemcy do Wenecji, a stamt?d ? uznaj?c najwyra?niej praktyczne do?wiadczenie za najlepszy uniwersytet ? drog? morsk? przez Korfu, Peloponez, Kret?, Rodos i Cypr do Jaffy. Nast?pnie odby? pielgrzymk? do Ziemi ?wi?tej; podczas niej dotar? do granic Arabii. W drodze powrotnej zwiedzi? Sycyli?, Neapol, Kampani? i Rzym. Powrci? na dwr Zygmunta I w lutym 1507.
W latach 1507-1515 jako referent do spraw pruskich na dworze Zygmunta I pos?uje do miast pruskich i na sejmiki pruskie.
W roku 1515 towarzyszy krlowi Zygmuntowi I na zjazd preszbursko-wiede?ski. W czasie zjazdu zostaje sekretarzem poselstwa polskiego na dworze cesarskim. Od tego momentu prawie nieprzerwanie do 1532 roku trwa jego kariera dyplomatyczna. W latach 1515-1517 przebywa wraz z poselstwem polskim na dworze Maksymiliana I. W tym czasie trzykrotnie (listopad 1515, luty 1516, lipiec 1516) odbywa podr? do Wenecji, aby po?redniczy? w rozmowach mi?dzy cesarzem a senatem weneckim. Otrzymuje od cesarza szlachectwo, tytu? doktora obojga praw (utriusque iuris), godno?? podkomorzego (comes palatinus) oraz tytu? poeta laureatus. W pocz?tkach 1517 przebywa z dworem cesarskim w Niderlandach, gdzie bierze udzia? w negocjacjach w sprawie ma??e?stwa krla polskiego z ksi??niczk? burgundzka Eleonor?. W sierpniu 1517 wraca do Polski, aby pod koniec 1518 opu?ci? j? na kolejne 2 lata. W trakcie tej pierwszej samodzielnej misji dyplomatycznej odwiedza Austri?, Szwajcari? i Hiszpani?, pos?uj?c na dwory cesarza Maksymiliana I i krla Hiszpanii Karola I w sprawie uwierzytelnienia testamentu krlowej Joanny IV krlowej Neapolu ? babki polskiej krlowej Bony Sforzy. Po powrocie do Polski w czasie wojny z Zakonem Krzy?ackim 1520-1521 przebywa przy krlu Zygmuncie I w obozie wojskowym. W maju 1522 wyje?d?a na kolejn? dwuletni? misj? dyplomatyczn? na dwr cesarza Karola V w sprawach pruskich, tureckich, oraz dziedzictwa w?oskiego krlowej Bony (s?ynne sumy neapolita?skie. W trakcie podr?y odwiedza Austri?, Niemcy, Niderlandy, Angli? i Hiszpani?. Spotyka si? z Arcyksi?ciem Ferdynandem, Kardyna?em Mathiasem Langiem, Krlem Anglii Henrykiem VIII, Kardyna?em Tomaszem Wolseyem, Ksi??n? Ma?gorzat? regentk? Niderlandw oraz wygnanym z Danii krlem Christiernem II. Odbywa tak?e pielgrzymk? do Komposteli, a przy okazji pobytu w okolicach Wittenbergi ? prywatn? rozmow? z Marcinem Lutrem. Do Polski powraca w lipcu 1523. Otrzymuje wwczas probostwo ko?cio?a Naj?wi?tszej Maryi Panny w Gda?sku. Ju? w marcu 1524 wyrusza w towarzystwie Ludwika Alifia w nast?pn?, a? o?mioletni? podr? dyplomatyczn?. Pierwszym jej celem jest Bari ? w?oska posiad?o?? zmar?ej w lutym 1524 matki krlowej Bony ? Izabeli Arago?skiej. Pozostawiwszy Alifia w Neapolu jedzie nast?pnie Dantyszek na dwr hiszpa?ski, aby uzyska? oficjalne potwierdzenie praw do spadku. Na dworze Karola V pozostaje przez nast?pne 7 lat jako sta?y przedstawiciel Polski, ze zmiennym szcz??ciem usi?uj?c uporz?dkowa? sprawy spadkowe krlowej Bony, a tak?e prowadz?c negocjacje w zlecanych mu na bie??co przez dwr polski sprawach, m.in. w sprawie sekularyzacji Zakonu Krzy?ackiego oraz w sprawach tureckich. Jego dzia?alno?? dyplomatyczna by?a wysoko ceniona przez polski dwr krlewski a tak?e przez dwr cesarski
Dantyszek na dobre wraca do Polski w lipcu 1532 roku. Ostatnim epizodem jego kariery dyplomatycznej jest odbyte w 1538 roku wraz z Januszem Latalskim poselstwo do krla rzymskiego Ferdynanda Habsburga w sprawie ma??e?stwa Zygmunta II Augusta z El?biet? Habsbur?ank?.
Podczas sprawowania funkcji oficjalnych nawi?za? Dantyszek rozleg?e kontakty w ?wiecie nauki i kultury renesansowej Europy. Jego zami?owanie do zabaw znane jest ju? z okresu krakowskiego, kiedy to w swoistym triumwiracie z przyjaci?mi, Janem Zambockim i Miko?ajem Nipszycem, wiedli rej w?rd dworzan, gustuj?cych w rozrywkach sto?u i ?o?a. Nawi?zywanie osobistych stosunkw z mo?nymi wczesnego ?wiata uwa?a?, chyba s?usznie, za jedno z wa?niejszych zada? dyplomaty, ??czy? wi?c ch?tnie dzia?alno?? dyplomatyczn? z bogatym ?yciem towarzyskim. D?ugo po powrocie Dantyszka do kraju trwaj? przyja?nie, zawarte w latach podr?y dyplomatycznych, np. z dyplomatami w s?u?bie cesarskiej Cornelisem De Schepperem i Zygmuntem Herbersteinem, kanclerzem Chrystiana II Godschalkiem Ericksenem, humanist? hiszpa?skim Alfonso de Valdsem, filologami takimi jak Ioannes Campensis, Lazaro Bonamico, Conrad Goclenius, geografem i astronomem Gemm? Frisiusem, poet? niemieckim Heliusem Eobanem Hessusem, bankierem Antonim Fuggerem, faktorami banku Welzerw Albrechtem Cuonem, Hieronimem Sailerem i Heinrichem Ehingerem, czy wreszcie z hiszpa?skim konkwistadorem Ferdynandem Cortzem, a tak?e z wieloma innymi osobisto?ciami, nale??cymi do wczesnej elity politycznej, kulturalnej i ekonomicznej. Przyja?nie te przez wiele lat znajduj? swj dalszy ci?g w korespondencji. Lista znanych obecnie korespondentw Dantyszka liczy oko?o 650 nazwisk.
Dantyszek by? ceniony przez swoich wsp?czesnych jako poeta neo?aci?ski. Twrczo?ci? poetyck? zajmowa? si? ju? w czasie studiw. W roku 1517 zosta? uwie?czony przez cesarza Maksymiliana wawrzynem poetyckim. Przez ca?e ?ycie uprawia? r?ne gatunki poezji ? pisa? epigramaty, elegie, epitalamia, sylwy, poematy okoliczno?ciowe, epitafia. W jego wierszach, podobnie jak w korespondencji, pojawiaj? si? r?norodne w?tki tematyczne ? ?ycie dworskie, erotyka, polityka, historia, mitologia, w?tki autobiograficzne, wreszcie teologia. Na specjaln? uwag? zas?uguj? poematy okoliczno?ciowe, ktre nale?y traktowa? jako swoist?, kr???c? w postaci odpisw i drukw publicystyk? poetyck?, w ktrej autor wyra?a? swoje pogl?dy na aktualne tematy polityczne. Warto tu wymieni? opublikowany w pierwszym drukowanym tomie wierszy Dantyszka poemat De virtutis et fortunae differentia somnium (1510), powsta?e z okazji za?lubin krla polskiego Zygmunta I i Barbary Zapolyi Epithalamium Sigismundi et Barbarae (1512), poemat De victoria Sigismundi o zwyci?stwie odniesionym przez krla polskiego nad Moskw? w bitwie pod Orsz? (1514), Epithalamium reginae Bonae z okazji za?lubin Zygmunta I z Bon? Sforz? Aragon? (1518), poemat De nostrorum temporum calamitatibus silva, powsta?y przy okazji koronacji cesarskiej Karola V (1530), i wiersz autobiograficzny De vita Ioannis Dantisci (oko?o 1534). Pod koniec ?ycia Dantyszka ukaza? si? drukiem zbir hymnw religijnych jego autorstwa Hymni aliquot ecclesiastici, variis versuum generibus, de Quadragesimae Ieiunio, et sex eius diebus Dominicis, deque horis Canonicis Christi Passionis tempore. Et de Resurrectione, Ascensione, Spiritussancti missione, Matreque gloriosissima Maria Virgine, recens aediti(!) (1548). Z prozy jego pira, je?li pomin?? niezwykle obszern? korespondencj? (do niej wypada chyba zaliczy? rwnie? publikowan? drukiem, stylizowan? na list relacj? z bitwy pod Obertynem (Victoria Serenissimi Poloniae Regis contra Voieuodam Moldauiae Turcae tributarium et subditum parta 22 Augusti 1531), znamy przede wszystkim mowy i memoria?y poselskie oraz kilkadziesi?t oficjalnych dokumentw.
W nagrod? za swoj? dzia?alno?? dyplomatyczn? otrzymywa? Dantyszek beneficja ko?cielne: w 1521 roku probostwo w Go??biu, w 1523 roku probostwo ko?cio?a Naj?wi?tszej Marii Panny w Gda?sku, nast?pnie w 1529 roku uzyska? kanoni? che?mi?sk?, w 1530 roku ? biskupstwo che?mi?skie (marzec 1533 ? wy?sze ?wi?cenia kap?a?skie, 14 wrze?nia 1533 ? ?wi?cenia biskupie), w grudniu 1536 uzyska? koadjutori? warmi?sk?, w 1537 roku zosta? biskupem warmi?skim (wybr 20 wrze?nia, oficjalny wjazd do Lidzbarka Warmi?skiego 18 grudnia 1537). Na tym urz?dzie pozosta? do ?mierci w roku 1548.
Jakkolwiek Dantyszek utrzymywa? kontakty z twrcami i sympatykami reform ko?cielnych ? korespondowa? z Filipem Melanchtonem, zna? osobi?cie Lutra, korespondowa? te? z Erazmem z Rotterdamu ? jednak?e podczas sprawowania urz?dw ko?cielnych w Prusach ostro przeciwdzia?a? szerzeniu si? reformacji.
Prusy Krlewskie, w ktrych Dantyszek sprawowa? swoje funkcje ko?cielne mia?y wwczas w Krlestwie Polskim szczeglny status. By?a to prowincja polska, utworzona z cz??ci Pa?stwa Krzy?ackiego w wyniku wojny trzynastoletniej (1454-1466) i II pokoju toru?skiego (1466), obejmuj?ca Pomorze Gda?skie wraz z Gda?skiem, ziemi? che?mi?sk? i micha?owsk?, ksi?stwo biskupw warmi?skich, a tak?e rejony wok? Malborka i Elbl?ga. Prowincja ta do roku 1569 posiada?a znaczn? autonomi? wewn?trzn?, m.in. w?asny Parlament, z?o?ony z Sejmu i Rady Pruskiej, w?asny skarb i monet? z herbem. Przewodnicz?cym Rady i Sejmu Pruskiego by? z urz?du biskup warmi?ski, jego zast?pc? ? biskup che?mi?ski. Sprawuj?c te funkcje w hierarchii ko?cielnej by? wi?c Dantyszek najwa?niejsz? osobisto?ci? lokalnej polityki oraz g?wnym po?rednikiem w kontaktach Rady Pruskiej z dworem krlewskim Zygmunta I. W imieniu Rady Pruskiej pos?owa? na sejm Krlestwa Polskiego (1536/37), bra? te? udzia? w ceremoniach za?lubin dzieci krlewskich ? krlewny Jadwigi z margrabi? brandenburskim Joachimem II (1535) oraz. krla Zygmunta II Augusta z El?biet? Habsbur?ank? (1543) w Krakowie. Utrzymywa? rwnie? o?ywione stosunki z dworem ksi?cia Pruskiego Albrechta Hohenzollerna. Kopie fragmentw korespondencji, otrzymywanej przez Dantyszka z ca?ej Europy, za??czane przez niego do listw do Albrechta, bywa?y dla ksi?cia ?rd?em informacji o bie??cych wydarzeniach politycznych.
Dantyszek jako biskup che?mi?ski i warmi?ski dba? tak?e o rozwj o?wiaty w swoich diecezjach. Skutecznie patronowa? restytucji podupad?ej szko?y w Che?mnie jako nowej, katolickiej szko?y humanistycznej, maj?cej swoim wysokim poziomem sprosta? konkurencyjnym szko?om protestanckim. Kilka lat po ?mierci Dantyszka, w 1554 szko?a w Che?mnie zosta?a podniesiona do rangi akademii i z niewielkimi przerwami pe?ni?a rol? szko?y wy?szej a? do 1814. Z Lidzbarka Warmi?skiego uczyni? Dantyszek centrum nauki i kultury. Za?o?y? bibliotek? biskupi?, kolekcjonowa? dzie?a sztuki (obrazy, rze?by, pi?kne i cenne przedmioty u?ytkowe), utrzymywa? na dworze biskupim artystw (np. malarza Hansa Heffnera), wspomaga? edycje utworw swoich przyjaci? (np. Campensisa). Fundowa? tak?e zagraniczne stypendia naukowe dla zdolnej m?odzie?y (np. Eustachy Knobelsdorf, Stanis?aw Aichler).
W podr?ach dyplomatycznych Dantyszka jako cz?onkowie orszaku poselskiego brali udzia? jego bracia Jerzy i Bernard. W okresie sprawowania godno?ci biskupich opiekowa? si? Dantyszek swoimi kuzynami (Caspar i Johann Hannau, Johann Lehmann, Johann von Hfen Hartowski), ?o??c na ich wykszta?cenie. Jako najstarszy syn by? Dantyszek fundatorem pomnika nagrobnego matki.
Podczas pobytu w Hiszpanii (1519, 1522-1523, 1524-1529) Dantyszek za?o?y? w Valladolid nieformaln? rodzin? - zwi?za? si? z Isabel Delgada, z ktr? mia? crk? Juan? Dantisca (1527 ? 1601) i syna Juana (1529 ? 1530). Przez kilka lat po urodzeniu si? dzieci Dantyszek opiekowa? si? nimi i matk? za po?rednictwem przyjaci?. P?niej, w wyniku rozmaitych nieporozumie? kontakty zosta?y zerwane. Spo?rd kilkana?ciorga dzieci Juany Dantisca i sekretarza cesarskiego Diego Gracina de Alderete czterej synowie zaliczaj? si? do grona wybitnych hiszpa?skich humanistw: Antonio Gracin by? zaufanym sekretarzem i bibliotekarzem krlewskim krla Hiszpanii Filipa II; Jeronimo Gracin by? teologiem, pisarzem mistycznym, reformatorem zakonu Karmelitw i spowiednikiem ?wi?tej Teresy z Avila; Lucas Gracin jako pisarz zas?u?y? si? dla literatury hiszpa?skiej adaptacj? Galateo overo de' costumi Giovanniego della Casa (El Galateo Espaol), by? tak?e nadwornym kapelanem i notariuszem krlewskim; Thomas Gracin by? sekretarzem krlewskim i t?umaczem z j?zyka francuskiego.
Dantyszek zmar? w Lidzbarku Warmi?skim 27 pa?dziernika 1548 roku. Najprawdopodobniej nie pozostawi? testamentu, a z zachowanych dokumentw wynika, ?e jego maj?tek podzieli?o mi?dzy siebie jego rodze?stwo w Prusach i kapitu?a warmi?ska.
Anna Skolimowska